Οι αγρυπνίες των αρχαίων Ελλήνων, από όπου βαστούν και οι αγρυπνίες των χριστιανών

Γιορτές και πανηγύρια των Ελλήνων
Οι αγρυπνίες των αρχαίων Ελλήνων, από όπου βαστούν και οι αγρυπνίες των χριστιανών
 
Οι αρχαίοι Έλληνες τελούσαν αγρυπνίες, κυρίως κατά τις γιορτές των Μεγάλων Μυστηρίων (Ελευσίνια, Παναθήναια, κ.ά.).
Υπήρχε και μια συγκεκριμένη εορτή, η Αγρυπνίς, που ήταν πανάρχαια εορτή προς τιμήν του Διονύσου, και που ετελείτο νύκτωρ, και κυρίως στην πόλη Αρβήλη της Σικελίας. Ξεκινούσε μόλις άρχιζε να σκοτεινιάζει και διαρκούσε καθ’ ύλη ν την διάρκεια της νυκτός.
Κάτι αντίστοιχο ήταν και η Παννυχίς. Κι αυτή ήταν ολονύκτια εορτή. Και μάλιστα χαρακτηρίζεται «φαιδρή και εύθυμη», όπως δηλ. θα ήταν ένα σημερινό ολονύκτιο λαϊκό πανηγύρι τις κατάστερες νύκτες...
Η ιδιαιτερότητα της ήταν ότι σ’ αυτήν ελάμβαναν μέρος μόνον γυναίκες, νύμφες και παρθένοι! (Ακόμη και σήμερα, στις χριστιανικές αγρυπνίες συμμετέχουν κυρίως οι γυναίκες, που
καλούνται αγρυπνήτριες). Χόρευαν και τραγουδούσαν «μολπές», «ολολύγματα» και «ιαχές» και κτυπούσαν τα πόδια τους με κρότο στην γη.
Οι μολπές αυτές θα πρέπει να ήταν ειδικά (συγκεκριμένα) τραγούδια αυτής της γιορτής, διότι παραδίδεται πως αυτές «τήδε πρέπουσιν εορτή».
Κατά περιοχές η γιορτή γινόταν και για άλλον θεό:
Την Μεγάλη Μητέρα, τον Διόνυσο, την Αθηνά, την Δήμητρα, την Αρτέμιδα, την Αφροδίτη, τον Ασκληπιό... Εκ των δυο πρώτων θεών συνάγουμε το συμπέρασμα πως, ίσως, η εορτή να είχε καταγωγή από την αρχαία Θράκη-Καππαδοκία.
Όπως ήταν φυσικό, οι άνδρες καιροφυλακτούσαν να δουν και να συναντήσουν τις γυναίκες στις παννυχίδες. Κάτι τέτοιο έκαμε και ο ερωτευμένος Αλφειός, που είχε ερωτευθεί σφόδρα την θεά Αρτέμιδα και παρά τις φιλότιμες και επίμονες προσπάθειες του δεν μπόρεσε να της εμπνεύσει έρωτα. Τότε μετέβη νύκτωρ στην πόλη Λετρίνων, όταν είχε πληροφορίες πους η θεά τελούσε, με τις νύμφες παννύχιο εορτή, για να την εκβιάσει.

Αλλά η θεά τον... πρόλαβε, χρίζοντας και αυτήν και τις νύμφες με... πηλό κι έτσι ο Αλφειός δεν την αναγνώρισε...
Η Άρτεμις έχει κι άλλη σχέση με την αγρυπνίδα. Στα αρχαία χρόνια, στον ναό της Λιμναίας και Αγροτέρας Αρτέμιδος κοντά στην Καλυδώνα Αιτωλίας, γινόταν μία από τις τέσσερις διονυσιακές πανηγύρεις, οι οποίες εορτάζοντο πανελληνίως. Κι αυτό συνέβαινε κατά τον μήνα Γαμηλιώνα (περίπου 15 Ιανουαρίου-15 Φεβρουαρίου).

Τότε, εχόρευαν τον χορό του «νεκρού». Την ίδια εποχή, σήμερα, κατά μεταγραφή στα χριστιανικά ειωθότα. τελείται το περίφημο «αη-συμιώτικο πανηγύρι» (2-3 Φεβρουαρίου!)... εις μνήμιν του αγίου Συμεών. Που παλαιά ελέγετο «Γυναικείο»» επειδή στις περίφημες αγρυπνίες στην μονή, πήγαιναν κυρίως γυναίκες με τα παιδιά τους, για να τιμήσουν, λένε, τον προστάτη άγιο των εγκύων γυναικών, αγνοώντας, ίσως, πως έτσι διατηρούν μια αρχαιοελληνική παράδοση χιλιάδων ετών!

Επίσης, στην αρχαιότητα ήταν γνωστή η αγρύπνια των Ερώτων έξω από τα σπίτια των ερωτευμένων... Και επειδή ο «αγρυπνητήρ» (= νυκτοφύλακας) Έρως, φυλούσε το αίσθημα των ερωτευμένων, έμεινε η λέξη «άγρυπνος» να σημαίνει και τον «φρουρό», τον «φύλακα»... Άλλωστε... ακόμη και σήμερα το ξενύχτι είναι ένα από τα βασικά συμπτώματα των ερωτευμένων...
Ξενύχτησα στην πόρτα σου και σιγοτραγουδώ, εδώ είναι ο παράδεισος κι η κόλαση εδώ! και
Αδύνατον να κοιμηθώ κι η ό)ρα είναι τρισήμισυ
λένε οι λαϊκοί στιχουργοί...
Στην αρχαία Αθήνα, όταν τελούσαν τα Επιδαύρια, ένα μέρος της τελετής ήταν και η παννυχίδα (ολονύκτια) εορτή, που κατά την διάρκεια της οι πιστοί εμυούντο - κάτι ανάλογο με την μύηση των Ελευσίνιων, των Αφροδισίων (Πάφου Κύπρου), των Μυστηρίων της Ίσιδος, κ.ά. αφού όλες οι μυήσεις γίνονταν κατά την διάρκεια της νυκτός.

Πρώτος ο Αθηναίος Φερεκράτης ο Αττικώτατος141 (β’ μισό 5°” αι. π.Χ.)|5’ - το πρώτον υποκριτής, είτα κωμικός ποιητής της αρχαίας αττικής κωμωδίας - έγραψε έργο με τίτλο «Παννυχίς» και περιέγραφε αυτήν την ιερή ολονυκτία. Είτα, ο επίσης Αθηναίος ποιητής της νέας αττικής κωμωδίας, Ίππαρχος, (3ος π.Χ. αι.) έγραψε κι αυτός ένα έργο που περιέγραφε την ολονύκτια γιορτή, με ομώνυμο τίτλο («Παννυχίς»). Αμφότερα δεν διασώθηκαν.
Η χριστιανική αντιγραφή
Στον χριστιανικό ελκυσμό, αγρυπνία καλείται και η ιερή ακολουθία, που τελείται στον ναό, μετά τον εσπερινό (συνδέει εσπερινό και όρθρο), και κυρίως παραμονές μεγάλων εορτών και μπορεί να διαρκέσει όλη ν την νύκτα: Θεοφάνεια, Μεγ. Σαρακοστή, Χαιρετισμοί Θεοτόκου, Μεγ. Εβδομάδα, Λαμπρή, Ανάληψις, Κοιμήσεως Θεοτόκου, Χριστούγεννα, κλπ., αλλά και παραμονές Κυριακών,
ημέρες ανακομιδής λειψάνων αγίων, πανηγυριζομένων πολιούχων, κλπ. Συχνότερα γίνεται στις μονές του Αγ. Όρους. Συνολικά, οι αγρυπνίες της χριστιανικής τελετουργίας είναι 68. Η χριστιανική αγρύπνια συνίσταται από ευχές, κανόνες, προφητείες, ψαλμούς, ευαγγέλιο και διδαχή.
Ιστορικά, οι αγρυπνίες καθιερώθηκαν από την ερμηνεία της εγρηγόρσεως και επαγρυπνήσεως, που εζήτησε ο Χριστός. Συνάμα, οι διωγμοί είχαν αναγκάσει τους χριστιανούς να τελούν νυκτερινές συνάξεις. Έτσι παλιμβλάστησαν ιδία από τον 4ο αι. σε Αίγυπτο, Παλαιστίνη, Συρία, Μεσοποταμία, Λιβύη, Φοινίκη και μετά στην Κωνσταντινούπολη, όπου τις εισήγαγε ο Ιω. Χρυσόστομος... Ο Ωριγένης και ο Χρυσόστομος θεωρούν την αγρύπνια αποστολύστατο (στην βάση των «Πράξεων»). Την συνιστούν και την μνημονεύουν ο Ιερώνυμος, ο Σάββας ο Ηγιασμένος, κ.ά.
Υπάρχουν ζώα που έχουν φυσική την ιδιότητα να αγρυπνούν (όπως ο σκύλος, λ.χ.). Ο άνθρωπος δεν την έχει. Γι’ αυτό, όποιος μπορεί και αγρυπνά, θεωρείται προικισμένο άτομο, με ειδικές ικανότητες. Στα συναξάρια των χριστιανών αγίων, πολλοί εξ αυτών αγρυπνούν, με προσευχές και νηστείες, γι’ αυτό και θαυματουργούν (Νεκτάριος, κ.ά.).
Αντιγράφοντας την αρχαία ελληνική αγρύπνια, η χριστιανική ιεροτελεστία καθιέρωσε αγρυπνίες για πολλούς αγίους και οσίους της, αλλά επί το θλιβερότερον. Έτσι, τιμώνται με αγρύπνια:
Ο γέροντας Παίσιος (του Αγίου Όρους) - αγιοποιηθεί από την Εκκλησία, αλλά από, την νύκτα της 11ης προς την 12η’ Ιουλίου στην Σουρωτή Θεσσαλονίκης, όπου και ο τάφος του.
Ο άη Γιάννης τον Αύγουστο στον Κάμπο Σκοπέλου. Στην αγρύπνια του κρεμούν λωρίδες από σχισμένα εσώρουχα στα κλαδιά των δένδρων γύρω απ’ το ξωκκλήσι «για να κοπεί ο ελώδης πυρετός» λένε. Αυτό μοιάζει με την αρχαία αγρύπνια υπέρ του Ασκληπιού.

Στον ΙΝ Αγ. Ζώνης Τρικάλων τελείται αγρύπνια (31 Αυγούστου-1 Σεπτεμβρίου) για την απαρχή της νέας Ινδικτιώνος, δηλαδή του νέου εκκλησιαστικού έτους, της προστασίας και διαφυλάξεως του περιβάλλοντος και του οσίου Συμεών του Στυλίτου. με την ακολουθία του Μ. Αγιασμού.
Ο άγιος Σώζων τιμάται την 7η Σεπτεμβρίου. Την προηγουμένη τελείται ιερή αγρύπνια, κατά το τυπικό του Αγ. Όρους, στην συνοικία Σεισμόπληκτα (νυν Άγιος Οικουμένιος) Τρικάλων. Οι πιστοί προσκυνούν την άγια εικόνα του και το πανηγύρι πλαισιώνει βυζαντινός χορός νέων.
Στις 21 Νοεμβρίου (Εισόδια της Θεοτόκου, της Μεσοσπορίτισσας) το ιστορικό μοναστήρι του νησιού της Σκιάθου, της Παναγιάς Εικονίστρας, που θεωρείται και η προστάτις της νήσου, εορτάζει με λαμπρότητα και κατάνυξη... Παραμονή της μεγάλης εορτής τελείται παράκληση (κατά την 1 μ.μ.) στον ΙΝ Γεννήσεως Θεοτόκου και συνοδεία της Φιλαρμονικής του Δήμου Σκιάθου ακολουθεί δέηση έξω από το κοιμητήριο του νησιού. Η πομπή ξεκινά (περί τις 3 μ.μ.) να πορευθεί έως την μονή - μια αργή πορεία 2,5 ωρών!.. Εκεί τελείται εσπερινός και ολονυκτία αγρύπνια.

Την παραμονή των Αναστενάριων (21η Μαΐου, Κωνσταντίνου και Ελένης), μέσα στο κονάκι γίνεται η αγρύπνια, για την προπαρασκευή των μυστών. Ανάμεσα σε εικόνες, κεριά, μανουάλια, λιβάνια στα θυμιατήρια και - καμιά φορά - το μπικάδι με αναμμένα κεριά στα κέρατα του, στέκονται οι αναστενάρηδες αυτοσυγκεντρωμένοι. Μόνον ένα τύμπανο, ταμπούρλο ή νταούλι τσακίζει την σιγή. Και ξαφνικά, ο πρώτος οιστρόπληκτος αρχίζει να βγάζει επιφωνήματα. «Τον πιάνει τότε ο άγιος», λένε, και αρπάζει μια εικόνα και με χορευτικά θα έλεγε κανείς βήματα την γυροφέρνει σ’ όλους να την ασπαστούν... Σε λίγο θα πάρει δύναμη να κάνει κάτι υπερφυσικό...

• Ο Κ. Α. Ψάχος έχει γράψει ένα μουσικό έργο με τίτλο «Αγρυπνίας Εσπερινός», όπου έχει επεξεργασθεί διάφορα μουσικά θέματα, για συμφωνική ορχήστρα. ΠΗΓΕΣ:
Αριστοφάνης («Βάτρ.» 371), Ευριπίδης («Ηρακλ.» 782-783, και «Ελένη» 1365), Ηρόδ. (Δ,76), Ησύχιος, ΜανεΟ. (1-81).
Λεκάκης Γ. «Τάματα και αναθήματα», εκδ. «Γεωργιάδης». «Αρχαίες Γιορτές και Πανηγύρια των Ελλήνων» (υπό έκδοσιν).
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
Πόλη της Πισάτιδος Ήλιους, περίπου όπου το νυν χωριό Αγ. Ιωάννης Πύργου, στην Ιερά Οδό Ήλιδος-Ολυμπίας, κτισθείσα υπό του Λετρέως. Η πόλη είχε σημαντικό ναό της Αλφειισίας (ή Αλφειαίας ή Αλφείας - εκ του Αλφειού) Αρτέμιδος. Επί Παυσανίου σώζονταν λίγες οικίες και άγαλμα της θεάς Αρτέμιδος. Στα 1,2 χλμ. υπήρχε και μικρή αέναος λίμνη — η νυν μεγεθυνθείσα και καταστείσα λιμνοθάλασσα, η λεγόμενη «της Μουριάς».
Θεά των ποταμών, των λιμνών και των πηγών.
Η λαϊκό-Θρησκευτική παράδοση θέλει, την ημέρα του Αη-Συμιού. οι γυναίκες να μην εργάζονται, ίνα μην γεννηθεί το παιδί εκ παρετυμολογίας... σημαδεμένο (Συμεών > Συμιός > Σημιός <σημάδι).
Τον απεκάλεσαν «αττικώτατο», γιατί διαπνέετο από γνήσιο αθηναϊκό) πνεύμα.
Αρχαιότερος μεν του Αριστοφάνους, νεώτερος δε του Κρατίνου και του Κράτητος. Απέφυγε το λοιδωρείν και εισήγαγε μύθους με νέα μορφή. Νίκησε στα Διονύσια, επί άρχοντας Θεοδώρου (438 π.Χ.). Αγωνίσθηκε και στα Λήναια. Συνολικά έγραψε 16-19 κωμωδίες. Εσώθησαν οι τίτλοι: Αγαθοί, Άγριοι, Αυτόμολοι, Γράες, Κοριαννώ, Επιλήσμων ή Θάλαττα, Ιπνός ή Παννυχίς,
Δουλοδιδάσκαλος, Κραπαταλοί, Λήροι, Μεταλλής, Μυρμηκάνθρωποι, Πέρσαι, Πετάλη, Τυραννίς, Χείρων, κ.ά. Διεσώθησαν αποσπάσματα στον Αθηναίο («Δειπνοσοφ.»), παρά Meineke (Fragm Comic Graec 1839).
Ες αυτού το φερεκράτειον μέτρο.
Ο Αθηναίος Ίππαρχος έγραψε επίσης τα έργα Ανασωζόμενοι, Ζωγράφος, Θαΐς.
Από τους Μακεδόνες εορταζόταν ως αρχή του έτους ο μήνας Αίας (Σεπτέμβριος/ Οκτώβριος). Η 1η Σεπτεμβρίου ορίσθηκε από το 312/3 από τον Μ. Κωνσταντίνο ως η αρχή του εκκλησιαστικού έτους. Καθιερώθηκε και ως εορτή με ανάλογη ακολουθία, την Ακολουθία της Ινδίκτου. Στα πατριαρχεία γίνεται ιδιαίτερη τελετή, ό)που υπογράφεται από τον πατριάρχη και τους συνοδικούς η Πράξη της Ινδικτιώνος.
Η «Πρωτοχρονιά» της (ανατολικής και ορθόδοξης εκκλησίας, λέγεται και αρχή της ινδίκτου ή ινδικτιώνος (< λατ. indictio = έκτακτη φορολογική εισφορά). Επί βυζαντίου ήταν χρονική περίοδος 15 ετών, που άρχιζε την 1η Σεπτεμβρίου. Έτσι αυτή η 15ετής χρονική περίοδος ορίσθηκε ως εκκλησιαστικό έτος.
Και οι αρχιερείς κάθε νέα ινδικτιώνα (κάθε 15 χρόνια δηλαδή) καθόριζαν τις εισφορές των πιστών για τις ανεγέρσεις νέων ναών. Το 537 ο Ιουστινιανός την επέβαλε στα κρατικά έγγραφα και τα δικαστικά πρακτικά ως επίσημη χρονολογία. Χρησιμοποιήθηκε στο βυζάντιο, στα μετά από αυτό) ελληνικά κείμενα, τα παπικά έγγραφα (από τον 5ο αι. έως το 1187), την Νότια Ιταλία, στα κράτη που ήταν υπό του Βυζαντίου, την αυλή του Ανζού, το Αμάλφι, κ.α.
Στην Δύση και κυρίως στην Ιταλία, ως αρχή του εκκλησιαστικού τους και του εορτολογίου, έχουν τα Χριστούγεννα. Σε άλλες περιοχές την 1η ή την 25η Μαρτίου.
Η επιστροφή της ιεράς εικόνας της Εικονίστρας γίνεται κατά τις 5 π.μ., πάλι συνοδεία πιστών, στην Αγ. Τριάδα Σκιάθου.
Ανήμερα, οι δυο ενορίες, οι Τρεις Ιεράρχες και η Γέννηση της Θεοτόκου, μετά την Θεία Λειτουργία, ενώνονται και πορεύονται προς την Αγ. Τριάδα, ίνα παραλάβουν την ιερά εικόνα. Ακολούθους, η θαυματουργή «Κουνίστρα» κατά τους εντοπίους - εικόνα περιφέρεται σε όλη την πόλη της Σκιάθου.
Και εν τέλει, επανέρχεται στην θέση της, στον μητροπολιτικό ναό του νησιού, των ΙΝ Τριών Ιεραρχών. Άξιο αναφοράς είναι πως σε όλη αυτήν την διαδρομή, την εικόνα πλαισιώνουν γυναίκες μέλη του Συλλόγου Γυναικών Σκιάθου (ιδού η επιβίωση των γυναικών στις αρχαίες ελληνικές αγρυπνίες - με την παραδοσιακή φορεσιά της Σκιάθου, ραίνοντας ροδοπέταλα.


Γράφει ο συγγραφέας-λαογράφος  Γιώργος Λεκάκης (www.lekakis.com)