ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΠΑΡΤΗΣ

ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΠΑΡΤΗΣ    Η ανασκαφή του Θεάτρου   Η ανασκαφή του αρχαίου Θεάτρου έχει γίνει από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή και την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Οι εργασίες άρχισαν το 1906 από τον Guy Dickins, αλλά οι σημαντικότερες φάσεις ήταν στη διάρκεια της δεκαετίας του '20, και ξανά τώρα πρόσφατα, κατά τη δεκαετία του ‘90. Οι πρόσφατες ανασκαφές της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής που γίνονται από το 1992 υπό τη διεύθυνση των Καθηγητών του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Geoffrey Waywell και John Wilkes (και οι δύο επίτιμα μέλη του «Γιτιάδα») έχουν αποκαλύψει πολλά επί μέρους νέα στοιχεία για το αρχαίο Θέατρο της Σπάρτης. Σημαντικό στοιχείο είναι η επιβεβαίωση των ευρημάτων της παλαιότερης ανασκαφής του A. M. Woodward, τότε Διευθυντή της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής, ο οποίος όμως δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει την ανασκαφή και να προχωρήσει σε τελική δημοσίευση, διότι αναγκάστηκε να φύγει από τη Σπάρτη και την Ελλάδα για λόγους υγείας. Από τους Έλληνες αρχαιολόγους, ανασκαφή στο Θέατρο έχουν κάνει οι Έφοροι Αρχαιοτήτων Χρύσανθος Χρήστου και Γιώργος Σταϊνχάουερ. Η σημαντικότερη μελέτη έχει γίνει από το Γερμανό Heinrich Bulle, ο οποίος με μικρές διευκρινιστικές τομές μπόρεσε να κατανοήσει την ύπαρξη και λειτουργία της κινητής σκηνής, αλλά θεώρησε τη ρωμαϊκή σκηνή πολύ μικρότερη, απλή, ισόγεια. Η ανασκαφή του αρχαίου Θεάτρου έχει διακοπεί (προσωρινά ελπίζουμε), προκειμένου να προχωρήσει η επιστημονική μελέτη και δημοσίευση του υλικού που έχει ήδη συγκεντρωθεί. Ο «Γιτιάδας» εύχεται να συνεχιστεί γρήγορα, για να ολοκληρωθεί πρώτα η συστηματική αποκάλυψη και μετά η μελέτη και δημοσίευση του σημαντικότερου και εντυπωσιακότερου μνημείου της Σπαρτιατικής ακρόπολης. Οι προτάσεις για ένταξη του προγράμματος ανασκαφής και ανάδειξης του Θεάτρου και του ευρύτερου αρχαιολογικού χώρου στο Τρίτο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης μας κάνουν να ελπίζουμε ότι θα υπάρξει η χρηματοδότηση για να ολοκληρωθούν οι εργασίες στο Θέατρο το οποίο να αποδοθεί στο κοινό ανασκαμμένο, επισκέψιμο και κατανοητό. Η ανασκαφή έχει αποκαλύψει κυρίως το κατώτερο τμήμα του Κοίλου, όπου σώζονται οι θρόνοι της Προεδρίας, ένας περιφερειακός διάδρομος πίσω από αυτήν και οι κατώτερες σειρές εδωλίων με τις ενδιάμεσες σκάλες. Ψηλότερα τα μαρμάρινα εδώλια έχουν μετακινηθεί, και έχουν χρησιμοποιηθεί στους τοίχους των βυζαντινών σπιτιών που φαίνονται ακόμη καθώς δεν έχει ολοκληρωθεί η ανασκαφή. Επίσης στη Δυτική άκρη της σκηνής φαίνονται ακόμη τμήματα του τείχους του Μεσαιωνικού Κάστρου που περικλείει το λόφο της ακρόπολης.     Η Ορχήστρα του Θεάτρου.   Η ορχήστρα του Θεάτρου έχει σχήμα πετάλου, και οι δύο πάροδοι είναι ευθείες, αρχιτεκτονικά στοιχεία χαρακτηριστικά της ελληνιστικής εποχής. Αντίθετα, στο κέντρο του κοίλου υπάρχει κερκίδα κατά τα κλασσικά πρότυπα και όχι σκάλα όπως συνηθίζεται από τα ελληνιστικά χρόνια και μετά. Στην περιφέρεια της ορχήστρας υπάρχει ο εύριπος, δηλαδή χαντάκι, όπως και το μεγάλο χαντάκι στη Χαλκίδα, τον περιμετρικό αγωγό αποχέτευσης των ομβρίων που συγκεντρώνονται σε κάθε βροχή από το στεγανό χώρο του κοίλου. Είναι πιθανό η ορχήστρα του Θεάτρου να εχρησιμοποιείτο και για άλλες εκδηλώσεις που απαιτούσαν μεγαλύτερο χώρο, όπως είναι οι αγώνες της σφαίρας (ένα είδος χόκεϊ) και οι γυμνοπαιδειαί των Υακινθίων, οπότε η σκηνή ίσως εμπόδιζε και γι’ αυτό απομακρυνόταν. Είχαν κατασκευάσει δηλαδή οι αρχαίοι Σπαρτιάτες ένα χώρο πολλαπλών χρήσεων, μια λύση συνδυαστική και οικονομική. Παράλληλα η Δυτική πάροδος δεν εχρησιμοπιοιείτο (αφού εκεί τοποθετήθηκε πρώτα η Σκηνοθήκη και μετά το Νυμφαίο) ενώ αντίθετα η Ανατολική ήταν προσβάσιμη από μια κεντρική λεωφόρο, και γι’ αυτό και θεωρήθηκε περιοχή κατάλληλη για τη δημόσια αναγραφή τιμητικών επιγραφών. Κατά περίεργο τρόπο οι επιγραφές συνεχίζονται και στην ορχήστρα, στα μάρμαρα του ευρίπου, ενώ μερικές έχουν χαραχθεί στη βάση της σκάλας του διαζώματος.     Το Κοίλο του Θεάτρου.   Γύρω από την ορχήστρα υπάρχει η προεδρία, η πρώτη σειρά καθισμάτων, η οποία  προοριζόταν για τους επισήμους και αποτελείται από άνετους πολυθέσιους θρόνους, στολισμένους με λεοντοπόδαρα. Το μαρμάρινο Κοίλον μετά την Προεδρία είχε 30 σειρές εδωλίων στο κάτω τμήμα και άλλες 17 στο επιθέατρο, πάνω από το διάζωμα. Οι σκάλες που χώριζαν τις κερκίδες ήταν 10 κάτω και 17 στο πάνω μέρος. Υπολογίζεται ότι χωρούσε 16.000 θεατές, δηλαδή τα τρία τέταρτα των κατοίκων της σημερινής Σπάρτης. Η πρόσβαση στο διάδρομο ανάμεσά στα δύο μέρη, το διάζωμα, ένα διάδρομο πλάτους 1,80 μέτρων γινόταν από μία μεγάλη εξωτερική κλίμακα από την Ανατολική πάροδο. Η σκάλα λειτουργούσε και ως αντηρίδα του τεράστιου αναλημματικού τοίχου. Το κάτω διάζωμα, το κυρίως θέατρον, αποτελείται από 9 κερκίδες, ενώ το πάνω, το επιθέατρον, που είναι μεγαλύτερο έχει 18 κερκίδες. Οι ακραίες κερκίδες δεν έχουν το κανονικό τριγωνικό σχήμα της σφήνας, παρά η μία τους πλευρά είναι κομμένη για να προσαρμοστούν στο σχήμα της ευθείας παρόδου. Το κεντρικό τμήμα του κοίλου ακουμπά στο λόφο, αλλά για τις πτέρυγες έχουν κατασκευαστεί τεράστιοι αναλημματικοί τοίχοι, οι οποίοι αποτελούν μοναδικό τεχνικό επίτευγμα. Το κενό που δημιουργήθηκε ανάμεσα στους αναλημματικούς τοίχους των παρόδων, τον εξωτερικό αναλημματικό τοίχο και έναν εσωτερικό, ενισχυτικό, έχει γεμιστεί με απλές πλίθρες, στεγνωμένες στον ήλιο, για να είναι η κατασκευή ελαφρύτερη. Επιπλέον το κοίλο του Θεάτρου της Σπάρτης έχει κατασκευαστεί με μεικτή τεχνική, χαρακτηριστική της ικανότητας αφομοίωσης των πρώιμων Ρωμαϊκών χρόνων. Έχει χρησιμοποιηθεί τοπικός ασβεστόλιθος και μάρμαρο από τον Ταΰγετο, πάνω σε θεμέλια από ρωμαϊκή τσιμεντοκονία. Αυτό το νέο, ισχυρό υλικό χρησιμοποιήθηκε για την εύκολη, φθηνή και γρήγορη κατασκευή της θεμελίωσης, και στη συνέχεια επενδύθηκαν με πέτρες, (ασβεστόλιθο ή μάρμαρο) ακολουθώντας την τυπική και ήδη τότε παραδοσιακή ελληνική αρχιτεκτονική. Σήμερα, επειδή έχει χαθεί το πάνω μέρος του Θεάτρου (τη μορφή του οποίου δεν γνωρίζουμε) και τα νερά εισρέουν στο εσωτερικό του οικοδομήματος, ανάμεσα στο φυσικό λόφο, το πρόσθετο κτιστό τμήμα έχει αποκολληθεί από το φυσικό λόφο και οι τοίχοι των παρόδων παρουσιάζουν ελαφρά κλίση.     Ο Σύνδεσμος Φίλων Ανασυγκρότησης Αρχαίου Θεάτρου Σπάρτης «Γιτιάδας»: μια Πολιτιστική κίνηση της σύγχρονης Σπάρτης.   Ο Γιτιάδας, «Σύνδεσμος Φίλων Ανασυγκρότησης του Αρχαίου Θεάτρου Σπάρτης» ιδρύθηκε το 1994 από μια ομάδα Σπαρτιατών που ονειρεύονται τη γνωριμία με το αρχαίο Θέατρο και την ανάδειξη του μνημείου και του αρχαιολογικού χώρου γενικότερα. Οι αρχαιότητες της Ελλάδας όλης (φυσικά και της Σπάρτης) αποτελούν πνευματική περιουσία της Ανθρωπότητας, και σε μας (Έλληνες και Σπαρτιάτες) έχει τύχει η τιμή της διαφύλαξης και ανάδειξης των μνημείων της πόλης μας. Κύριος σκοπός του Συνδέσμου είναι η ενημέρωση του κοινού, στη Σπάρτη και αλλού, για την ύπαρξη και τη σημασία του Αρχαίου Θεάτρου. Πρόθεσή μας είναι να εξαντλήσουμε όλα τα επίπεδα πληροφόρησης, από την απλή ενημέρωση, μέχρι την εκπαίδευση και την επιμόρφωση. Πρόσφατα εκπονήθηκε από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή μελέτη προστασίας και συντήρησης του αρχαίου Θεάτρου, η οποία μάλιστα συγχρηματοδοτήθηκε από το Δήμο Σπάρτης. Ο Σύνδεσμος επιδιώκει την έγκριση και εφαρμογή της μελέτης αυτής από το Υπουργείο Πολιτισμού, γιατί εκτός από την ανάδειξη πρώτιστα ενδιαφέρεται για τη συντήρηση και προστασία του σημαντικότερου μνημείου της αρχαίας Σπάρτης. Στη συνέχεια αποβλέπει σε μια μελέτη ένταξης του μοναδικού αυτού μνημείου στον περιβάλλοντα αρχαιολογικό χώρο και στην ανάδειξη της ιδιαίτερης ιστορικής και πολιτιστικής ταυτότητας των αρχαιοτήτων, πρώτα για τους πολίτες της περιοχής, και μετά και τους ξένους επισκέπτες. Ο Σύνδεσμος έχει ζητήσει εγγράφως από το Υπουργείο Πολιτισμού την εκπόνηση μελέτης για τη συνολική ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου. Ο Σύνδεσμός μας προσδοκά ότι στο άμεσο μέλλον θα δρομολογηθούν οι διαδικασίες εκείνες που θα επιτρέψουν την ευόδωση των σκοπών του. Πιστεύουμε ότι έχουν πλέον ωριμάσει οι συνθήκες, ότι η ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου αποτελεί αίτημα της τοπικής κοινωνίας και είμαστε βέβαιοι ότι θα υπάρξει και η πολιτική βούληση για την ολοκλήρωση των έργων. Ο Σύνδεσμος δεν αποβλέπει στην απλή, φτηνή τουριστική αξιοποίηση, αλλά σε μια διαφορετική ανάπτυξη που θα αποδώσει μακροπρόθεσμα. Επιδιώκουμε μια στάση ζωής που θα αποφέρει ένα αρμονικό συνδυασμό χρήσεων συμβατών με τα αρχαία και το περιβάλλον (παιδευτική, κοινωνική, τουριστική και ήπιας αναψυχής).     Το αρχαίο Θέατρο της Σπάρτης   Το Αρχαίο Θέατρο βρίσκεται στη Νότια πλευρά του Δυτικού τμήματος της ακρόπολης της Σπάρτης. Πάνω από το μεγαλοπρεπές Θέατρο, και στο υψηλότερο σημείο του λόφου, βρισκόταν το περίφημο Ιερό της Αθηνάς Χαλκιοίκου, της Πολιούχου Θεάς της Σπάρτης. Δεν γνωρίζουμε εάν υπήρχε στη θέση αυτή Θέατρο κατά την αρχαϊκή εποχή, τότε που ο πολυτάλαντος Σπαρτιάτης Γιτιάδας, ποιητής και γλύπτης, στόλισε το Ναό με χάλκινες πλάκες. Εάν υπήρχε κάποια κατασκευή θα ήταν ακόμη ξύλινη, ή ίσως και να χρησιμοποιούσαν μόνο τη φυσική κλίση της πλαγιάς, όπως έκαναν και οι Αθηναίοι την ίδια εποχή στο Θέατρο του Διονύσου. Αργότερα, στα κλασσικά χρόνια, υπήρχε σίγουρα κάποια θεατρική κατασκευή, η οποία αναφέρεται από τον Ηρόδοτο σε συνδυασμό με γεγονότα που ανάγονται στα 465πΧ. Το πέτρινο Θέατρο που βλέπουμε σήμερα κατασκευάστηκε στα Ελληνιστικά χρόνια (1ος αι. πΧ), και αποτελεί σημαντικό παράδειγμα της αρχιτεκτονικής της εποχής αυτής. Λίγο αργότερα, στην εποχή του Αυγούστου, ο πλούσιος Σπαρτιάτης Ευρυκλής, που ήταν προσωπικός φίλος του Αυτοκράτορα και είχε στενές σχέσεις με τη Ρώμη, προσέφερε στην πόλη μαζί με πολλές άλλες ευεργεσίες και μία καινούργια μαρμάρινη σκηνή. Πριν τελειώσει ο αιώνας, ο Αυτοκράτορας Βεσπασιανός (69- 79μΧ) δώρισε στη Σπάρτη μια άλλη μεγαλύτερη και λαμπρότερη σκηνή, η οποία με διάφορες βέβαια αλλαγές, έμελλε να χρησιμοποιηθεί μέχρι το τέλος του αρχαίου κόσμου, την εποχή του Αυτοκράτορα Θεοδοσίου (379- 395μΧ). Όταν στο τέλος του 3ου μΧ αιώνα, η ακρόπολη της Σπάρτης οχυρώθηκε με ισχυρό τείχος για να αντιμετωπίσει τις επιδρομές των βαρβάρων Ερούλων, το Θέατρο συμπεριλήφθηκε στο κάστρο αυτό, και ίσως να συνέχισε να λειτουργεί για λίγο. Αργότερα εγκαταλείφθηκε, καταστράφηκε και καλύφθηκε από μικρά βυζαντινά σπίτια, αλλά το χαρακτηριστικό σχήμα του κοίλου αναγνωριζόταν πάντα εύκολα. Πολλοί ξένοι περιηγητές και διανοούμενοι ταξιδιώτες εντυπωσιάστηκαν από το μέγεθος των αναλημματικών τοίχων, που σώζονταν σε μεγάλο ύψος μέχρι το 19ο αιώνα, όταν μεγάλο μέρος τους διαλύθηκε και μαζί με άλλες πέτρες από τα εδώλια έγιναν οικοδομικό υλικό για να κτιστούν στα σπίτια της νέας Σπάρτης.     Το κοίλο του Θεάτρου   Δεν μας είναι γνωστή η μορφή που θα μπορούσε να είχε το πάνω μέρος του Θεάτρου. Το μόνο στοιχείο που διαθέτουμε είναι ένας κύκλος χαραγμένος στην τελευταία σειρά εδωλίων, λίγο κάτω από το Ιερό της Αθηνάς. Αυτός δεν μπορεί να είναι παρά μόνο η βάση κίονα, ο οποίος δεν μπορεί να στέκει εκεί μόνος του. Είτε πρόκειται για ένα μνημειακό πρόπυλο που ένωνε το Ιερό με το Θέατρο, ή το πιθανότερο πρόκειται για μια συνεχή κιονοστοιχία, μια στοά που κάλυπτε όλο το πάνω μέρος του Θεάτρου. Η στοά είχε πλάτος περίπου 5 μέτρα, και οι κίονες ήταν δωρικοί, με κατώτερη διάμετρο 60 εκατοστά και ύψος που υπολογίζεται σε 4,80 μέτρα. Η διαμόρφωση αυτή θα διαμόρφωνε με κομψότητα το πλάτωμα στο πάνω μέρος του κοίλου εξασφαλίζοντας παράλληλα την απαραίτητη στεγανοποίηση του οικοδομήματος. Παρόμοια στοά υπήρχε πιθανόν στο Θέατρο της Μυτιλήνης και στα μεγάλα Θέατρα που κτίστηκαν στη Ρώμη την εποχή εκείνη, από τα οποία σώζεται μόνο ένα μικρό μέρος του Θεάτρου του Μαρκέλλου.   Οι πάροδοι του Θεάτρου.   Στη Δυτική πάροδο υπήρχε η σκηνοθήκη, όπου αποθηκεύονταν τα σκηνικά ή και ολόκληρη η ξύλινη σκηνή, η οποία εκινείτο πάνω σε τροχιές με ρόδες. Η πρόσβαση στην πλευρά εκείνη εμποδιζόταν από την ύπαρξη της σκηνοθήκης και αργότερα με το Νυμφαίο. Ίσως η πρόσβαση να γινόταν από εξωτερικό διάδρομο που οδηγούσε στο διάζωμα από το πλάι του Ιερού της Χαλκιοίκου. Μετά την κατασκευή της μεγάλης μαρμάρινης ελληνιστικής σκηνής, με τα τούβλα της άχρηστης πια σκηνοθήκης κατασκευάστηκε στη θέση της ένα Νυμφαίο, δηλαδή ένα συντριβάνι, με δεξαμενή, λεκάνες και αναβρυτήρια. Η κατασκευή του Νυμφαίου σημαίνει ότι η πρόσβαση της παρόδου δεν μπορούσε να αποκατασταθεί και το ερείπιο της σκηνοθήκης έπρεπε να αναπλασθεί σε κάτι ωραίο- αν και καθόλου χρήσιμο κτίσμα. Η ανατολική πάροδος αποτελούσε την κατάληξη μίας μεγάλης κεντρικής λεωφόρου που πέρναγε μπροστά από τα κτήρια της ακρόπολης, μέχρι το κυκλοτερές οικοδόμημα και τη Ρωμαϊκή Στοά στην Ανατολική άκρη της ακρόπολης, και χώριζε τα μεγάλα Δημόσια κτήρια της ακρόπολης από τα σπίτια της πόλης. Αποτελούσε σημαντική αρτηρία της Ρωμαϊκής Σπάρτης, διότι, όπως αναφέραμε παραπάνω, στον τοίχο αυτό χαράκτηκαν πολλά επίσημα ψηφίσματα προς τιμήν σημαντικών Σπαρτιατών. Οι επιγραφές αυτές αρχίζουν να χαράζονται μετά την ανέγερση της μεγάλης ρωμαϊκής σκηνής, η οποία κατασκευάστηκε πιθανόν με έξοδα του αυτοκράτορα Βεσπασιανού στα 78 μΧ. Αξίζει να σημειωθεί ότι στη Σπάρτη κατά την ρωμαϊκή εποχή υπήρχαν τοπικά αξιώματα (πατρονόμοι, γυναικονόμοι, αγορανόμοι), ενώ διατηρήθηκαν και παραδοσιακοί τίτλοι όπως οι Έφοροι.   Η σκηνή του Θεάτρου 1   Το Θέατρο της Σπάρτης είναι ένα από τα ελάχιστα αρχαία Θέατρα που σώζουν λείψανα μιας κινητής ξύλινης σκηνής, η οποία εμετακινείτο ολόκληρη και φυλασσόταν σε ένα μεγάλο υπόστεγο που κατελάμβανε όλο σχεδόν το χώρο της μιας παρόδου, στη Σκηνοθήκη. Η ύπαρξη σκηνοθήκης στη Σπάρτη έγινε γνωστή από την πρώτη κιόλας ανασκαφή στην περιοχή, όταν βρέθηκαν τούβλα με τη σφραγίδα σε δωρική διάλεκτο «ΣΚΑΝΟΘΗΚΑΣ». Τα τούβλα για την κατασκευή του κτιρίου ήταν ειδική παραγγελία, και μάλιστα κρατική περιουσία, και είχαν σφραγιστεί για να μην κλαπούν και χρησιμοποιηθούν αλλού. Σφραγισμένα τούβλα και κεραμίδια είναι γνωστά από πολλά μέρη της χώρας, και από την ίδια τη Σπάρτη, με το όνομα του εργολάβου (του «εργώνα») που τα κατασκεύασε και το όνομα του βασιλιά ή του άρχοντα που τα παρήγγειλε. Τα λείψανα της κινητής σκηνής στη Σπάρτη συνίστανται σε δύο διαφορετικές κατασκευές: το κτήριο όπου φυλασσόταν και τις τροχιές πάνω στις οποίες εμετακινείτο κατά τη διάρκεια των παραστάσεων. Όλα αυτά τα λείψανα εντοπίστηκαν μετακινημένα ή καλυμμένα από τις μεταγενέστερες κατασκευές της ρωμαϊκής σκηνής που κατέλαβε το χώρο μπροστά από την ορχήστρα. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, στη θέση της άχρηστης σκηνοθήκης σήμερα βλέπουμε τα λείψανα ενός ρωμαϊκού Νυμφαίου, ενός διακοσμητικού συντριβανιού, για το κτίσιμο του οποίου έχουν χρησιμοποιηθεί τα σφραγισμένα τούβλα της αρχικής κατασκευής.     Η σκηνή του θεάτρου   Η ύπαρξη κινητών σκηνών έχει αμφισβητηθεί, αλλά τα πρόσφατα ευρήματα των ανασκαφών στη Σπάρτη τεκμηριώνουν την ύπαρξη και λειτουργία της εδώ. Τα χαρακτηριστικά ευρήματα είναι μια σειρά από ασβεστολιθικούς λιθοπλίνθους, που στο πάνω μέρος της επιφάνειάς τους φέρουν ένα ρηχό αλλά ευθύ αυλάκι, μια τροχιά. Στο Θέατρο της Σπάρτης σώζονται 32 διαφορετικά τέτοια κομμάτια, αριθμός που δεν μπορεί να είναι τυχαίος. Αυτοί οι ασβεστόλιθοι είχαν θεωρηθεί από τον Woodward αυλάκια για την αποχέτευση νερού, αλλά το αυλάκι αυτό καθ΄ αυτό είναι πολύ στενό και ρηχό για να δεχθεί το νερό. Μερικοί ασβεστόλιθοι βρίσκονται σήμερα εντοιχισμένοι σε κάθετη θέση στους τοίχους της μεταγενέστερης ρωμαϊκής σκηνής, και θεωρήθηκε αυτή η κανονική τους θέση, μολονότι δεν υπάρχουν παράλληλα παρόμοιας αποχέτευσης από την αρχαιότητα. Αντίθετα, οι αρχαίοι Έλληνες συνήθιζαν τις αρματροχιές από πολύ πρώιμα χρόνια, ίσως και από την αρχαϊκή κιόλας εποχή: εφαρμόζοντας ένα στοιχειώδες σύστημα «σιδηροδρόμου» ή «τραμ» χάραζαν τροχιές στους δημόσιους δρόμους, για να μπορούν τα αμάξια και κυρίως τα πολεμικά  άρματα να ακολουθούν συγκεκριμένη πορεία και να τρέχουν γρηγορότερα. Η κατασκευή και λειτουργία κινητής ξύλινης σκηνής απαιτούσε περίπλοκες γνώσεις μηχανικής, αλλά θα πρέπει να θυμόμαστε ότι οι «θεατρικές μηχανές» αποτελούσαν σημαντικό σκηνοθετικό παράγοντα από την κλασσική ήδη εποχή, και συνέβαλαν και στην πλοκή του έργου, και είναι γνωστό ότι ο Ευριπίδης έδινε σχεδόν πάντα λύση στο αδιέξοδο των τραγικών ηρώων με την παρέμβαση του «από μηχανής Θεού», που εμφανιζόταν στη σκηνή του Θεάτρου κρεμασμένος από ένα γερανό.   Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο πρώτος που αναγνώρισε τα κατάλοιπα της κινητής σκηνής ήταν ο μεγάλος Γερμανός αρχαιολόγος Wilhelm Doerpfeld, ο οποίος επισκέφθηκε την ανασκαφή του Woodward το 1927. Θυμήθηκε μάλιστα και τον λατινικό όρο scaena ductilis, δηλαδή «σκηνή που άγεται», «σκηνή που μεταφέρεται» που αναφέρεται σε ένα σχόλιο του Ρωμαίου φιλολόγου Σέρβιου στο κείμενο των «Γεωργικών» του Βιργιλίου. Ο ίδιος ο Woodward δεν πείστηκε, αν και μνημονεύει με σεβασμό την άποψη του σοφού Γερμανού. Αργότερα, ένας άλλος Γερμανός ο Heinrich Bulle ήρθε στη Σπάρτη και έκανε μια επισταμένη μελέτη και ακριβείς μετρήσεις με τη βοήθεια μηχανικού. Στον Bulle οφείλουμε και τις γραφικές αποκαταστάσεις της σκηνής του Θεάτρου που χρησιμοποιούμε έως σήμερα. Η σκηνοθήκη έχει μήκος 36 και πλάτος 12 μέτρα. Πρέπει να είχε ξύλινη δίριχτη στέγη, και μπροστά σίγουρα έκλεινε, αλλά με κάποιο τρόπο που όμως παραμένει άγνωστος. Οι τρεις ράγιες δεν είναι τακτικά τοποθετημένες, παρά οι δύο μπροστινές έχουν μεταξύ τους 2 μέτρα απόσταση (από αυλάκι σε αυλάκι), ενώ η τρίτη απέχει διπλάσια απόσταση, δηλαδή 4 μέτρα. Αυτό σημαίνει ότι το μπροστινό μέρος της ξύλινης κατασκευής ήταν πιο βαρύ ή έπρεπε να φέρει άλλου είδους φορτία, τα οποία δεν ήταν άλλα από τους ηθοποιούς και τα αντικείμενα της σκηνής. Υπάρχει βέβαια και το ενδεχόμενο να υπάρχει και μια τέταρτη, ενδιάμεση ράγα η οποία δεν έχει βρεθεί ακόμα στην ανασκαφή. Το μπροστινό τμήμα της ξύλινης σκηνής πρέπει να ήταν ένα κανονικό υπερυψωμένο προσκήνιο, πάνω στο οποίο έπαιζαν οι ηθοποιοί από τα υστεροκλασσικά χρόνια και μετά. Το φαρδύτερο πίσω μέρος της σκηνής πρέπει να ήταν τα παρασκήνια, όπου άλλαζαν οι ηθοποιοί και όπου θα υπήρχαν και οι διάφορες μηχανές, ο γερανός, το εκκύκλημα, κλπ. Μέσα στο πλατύ πίσω μέρος πρέπει να βρισκόταν και ο μηχανισμός κίνησης της σκηνής, διότι δεν υπάρχει χώρος για την κίνηση μηχανών ή των χειριστών τους στο εξωτερικό της κατασκευής, καθώς η ράγα βρίσκεται ακριβώς δίπλα στον τοίχο της σκηνοθήκης. Δεν γνωρίζουμε την αιτία που ώθησε τους αρχιτέκτονες και κατασκευαστές του Θεάτρου της Σπάρτης στην κατασκευή κινητής σκηνής. Πρόκειται για μια λύση ακριβή και άβολη, διότι καταλαμβάνεται ο χώρος της μιας παρόδου, με αποτέλεσμα να παρεμποδίζεται η πρόσβαση και του κοινού και των ηθοποιών. Όπως ήδη αναφέρθηκε, πιστεύεται ότι η σκηνή έγινε κινητή για να αφήνει το χώρο ελεύθερο για άλλες, μη θεατρικές εκδηλώσεις.     Η πρώτη λίθινη σκηνή.   Η πρώτη λίθινη σκηνή, η οποία ακολούθησε την καταστροφή της ξύλινης κινητής, ήταν δωρικού ρυθμού και είχε υπερυψωμένο προσκήνιο ακολουθώντας τον συνηθισμένο τύπο της εποχής εκείνης. Η προσεκτική ανασκαφή της θεμελίωσης της σκηνής αυτής μας απέδωσε στοιχεία που χρονολογούν την κατασκευή αυτή, η οποία δεν σώζεται πια, στο δεύτερο μισό του 1ου πΧ αιώνα, γύρω στα 30- 20 πΧ, την εποχή που έζησε ο πλούσιος Γάιος Ιούλιος Ευρυκλής, διοικητής της Σπάρτης, προσωπικός φίλος και προστατευόμενος του Αυτοκράτορα Αυγούστου. Σε αυτόν πρέπει να αποδοθεί και η κατασκευή του Κοίλου, το οποίο όπως έχουμε ήδη αναφέρει ανήκει σε αρχιτεκτονικό τύπο της εποχής αυτής. Τα περισσότερα αρχιτεκτονικά μέλη της δωρικής σκηνής έχουν εντοπιστεί σπασμένα σε μικρά κομμάτια και χρησιμοποιημένα ως απλό οικοδομικό υλικό. Η θεμελίωσή της δεν έχει ακόμα εντοπιστεί, διότι κανένα από τα σωζόμενα λείψανα δεν αντιστοιχεί στις διαστάσεις των θραυσμάτων. Υπάρχουν μόνο θεωρίες για τη μορφή της σκηνής αυτής. Άλλοι υποστηρίζουν ότι λειτουργούσε μαζί με την κινητή, άλλοι ότι ήταν αυτόνομη και άλλοι ότι δεν υπήρξε ποτέ και τα αρχιτεκτονικά μέλη ανήκουν σε κάποιο άλλο οικοδόμημα στα Νότια του Θεάτρου. Εάν τα μέλη ανήκουν σε κτήριο πίσω από την κινητή σκηνή, ένα είδος Ωδείου ή άλλου τόπου συγκέντρωσης, τότε η σκηνή που κατασκευάστηκε στα 78 μΧ ήταν μικρό μέρος ευρύτερου οικοδομικού προγράμματος, για τις ανάγκες του οποίου διαλύθηκε το οικοδόμημα νότια του Θεάτρου. Τα σωζόμενα αρχιτεκτονικά μέλη, σκαλισμένα σε καλής ποιότητας τοπικό μάρμαρο, χωρίζονται σε δύο ομάδες. Μια σειρά κιόνων με ύψος 5,50 μέτρα, με τρίγλυφα, απλές ακόσμητες μετόπες και δωρικό γείσο, πρέπει να ανήκει στη σκηνή αυτή καθαυτή. Μια άλλη ομάδα θραυσμάτων, μικροτέρου μεγέθους, χαρακτηρίζεται από γείσο που μιμείται τον κορινθιακό ρυθμό με την προσθήκη ανάγλυφης φυτικής διακόσμησης. Αυτά ίσως ανήκουν στον πάνω όροφο της σκηνής, ή μια στοά στα παρασκήνια, ή ίσως και το προσκήνιο. Δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τη μορφή που είχε η υπόλοιπη σκηνή κατά την πρώιμη αυτή ρωμαϊκή φάση. Και γι’ αυτή τη φάση, μόνο η συνέχιση της ανασκαφικής έρευνας μπορεί να μας δώσει στοιχεία για να προχωρήσουμε σε πλήρη αποκατάσταση της μορφής που είχε το Θέατρο και η σκηνή την εποχή αυτή.   Η σκηνή του Θεάτρου 3   Στην ανασκαφή βρέθηκαν πεσμένα τα περισσότερα από τα αρχιτεκτονικά μέλη της τελευταίας φάσης της σκηνής. Αυτή είναι κορινθιακού ρυθμού, διώροφη και ύψους 10- 12 μέτρων, αν και στα ευρήματα εντοπίζονται πολλά διαφορετικά μεγέθη, ποικιλία η οποία πρέπει να αποδοθεί σε αντίστοιχα οικοδομήματα ή ανάλογες φάσεις επισκευής της σκηνής. Στο επιστύλιο αυτής της σκηνής έχει χαραχθεί επιγραφή που χρονολογείται ακριβώς στα 78 μΧ και αναφέρεται στη δωρεά του οικοδομήματος από τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό προς τους Λακεδαιμονίους. Η σκηνή ήταν όπως ήδη είπαμε διώροφη, κορινθιακού ρυθμού στο κάτω και πιθανόν περγαμηνού ρυθμού στο πάνω μέρος. Οι κίονες του κάτω ορόφου είχαν ύψος 5 μέτρα, ενώ οι κίονες του πάνω κάτι λιγότερο. Για να διασπάται η ομοιομορφία των μεγάλων κιονοστοιχιών, οι πόρτες της σκηνής προς την ορχήστρα είχαν διακοσμηθεί με ναϊσκόμορφες κατασκευές που προεξείχαν. Οι βάσεις των κιόνων των προεξοχών αυτών σώζονται και οι έξι στη θέση τους, πράγμα που θα βοηθήσει πολύ σε πιθανή αναστύλωση στο μέλλον. Οι τεράστιοι μονολιθικοί κίονες είναι φτιαγμένοι από γρανίτη της Τροίας, ενώ τα κιονόκρανα από λευκό πεντελικό μάρμαρο. Στο κέντρο της σκηνής είχαν ίσως τοποθετηθεί λευκοί κίονες με ραβδώσεις ή οι εντυπωσιακοί κίονες με την ελικοειδή διακόσμηση και τα ανάγλυφα φύλλα, που θυμίζουν την μπαρόκ αρχιτεκτονική της Μικράς Ασίας.   Η σημασία του θεάτρου και η αξία των αρχαίων Θεάτρων σήμερα.   Το θέατρο, η τελετουργική ή και συμβατική μίμηση πράξεων και γεγονότων υπήρξε πάντα και συνεχίζει να είναι ένας άμεσος τρόπος ψυχαγωγίας. Η ικανότητα μερικών ανθρώπων να μιμούνται, αλλά και η αποστασιοποίηση που προσφέρει η σκηνή, επιτρέπουν στο κοινό να χαλαρώσει και να διασκεδάσει ακόμη και με γεγονότα που αφορούν άμεσα τους ίδιους ή γνωστούς τους. Ψυχαγωγία και διδασκαλία επιτυγχάνεται και με τη μίμηση δραματικών γεγονότων, που η επανάληψή τους μας συγκινεί βαθιά. Για το στήσιμο μιας θεατρικής παράστασης δεν απαιτείται παρά μόνο ο στοιχειώδης χώρος για μια σκηνή και για τα καθίσματα των θεατών. Στην αρχή οι ηθοποιοί χρησιμοποιούσαν ένα διαθέσιμο πλάτωμα, δίπλα σε μια βολική πλαγιά, όπου κάθονταν οι θεατές. Ωστόσο, όσο πιο πολύπλοκες γίνονται οι παραστάσεις, τόσο πιο πολλές ανάγκες πρέπει να πληροί η σκηνή, και όσο περισσότερο χρόνο διαρκεί το έργο, τόσο πιο άνετα πρέπει να είναι και τα καθίσματα. Έτσι στην αρχαία Ελλάδα, ήδη από τον 6ο αιώνα πΧ, άρχισαν να κατασκευάζονται μεγάλα λίθινα θεατρικά οικοδομήματα, τα οποία εξυπηρετούσαν τις ανάγκες διαφόρων τοπικών εορτών. Το θεατρικό οικοδόμημα γνώρισε σημαντική εξέλιξη στην αρχαιότητα, και είναι ίσως ο μοναδικός αρχιτεκτονικός τύπος που άγγιξε από τότε την τελειότητα. Αντικειμενικός σκοπός όλων των επεμβάσεων ήταν η επίτευξη καλύτερης ακουστικής. Το κοίλο μεγάλωνε σιγά- σιγά και έκλεινε μέχρι να πάρει το σχήμα του πετάλου για να εγκλωβίζει τον ήχο, ενώ παράλληλα η σκηνή υψωνόταν λειτουργώντας ως αντηχείο. Η μελέτη των ερειπίων διαφόρων Θεάτρων έχει αφήσει κατάπληκτους τους σύγχρονους μηχανικούς για την πολυπλοκότητα, αλλά και την ακρίβεια των υπολογισμών των συναδέλφων τους, οι οποίοι σημειωτέον δεν γίνονταν βέβαια με ηλεκτρονικούς υπολογιστές, αλλά με άβακα, το γνωστό στους παλιούς αριθμητάριο.     Η σημασία του θεάτρου   Το αρχαίο ελληνικό Θέατρο αποτελεί μια ολοκληρωμένη σύλληψη, μια τέλεια αρχιτεκτονική μορφή, η οποία δεν ξεπεράστηκε ποτέ. Ακόμη και σήμερα, τα περισσότερα Θέατρα, παρά τα υπερσύγχρονα τεχνικά μέσα, στηρίζονται στις πρακτικές λύσεις και την αρμονική μορφή που πέτυχαν οι αρχαίοι Έλληνες. Πολλά αρχαία Θέατρα χρησιμοποιούνται και σήμερα για το ανέβασμα παραστάσεων, ενώ τα περισσότερα σύγχρονα υπαίθρια Θέατρα ακολουθούν τη μορφή και το σχήμα των αρχαίων. Τα μνημεία της Αρχαιότητας δεν είναι ερείπια που κληρονομήσαμε από τους αρχαίους ημών προγόνους! Είναι κομμάτι της συλλογικής ιστορικής συνείδησης που έχουμε δανειστεί από τα παιδιά μας! Οφείλουμε λοιπόν να μεριμνήσουμε για τα μνημεία έτσι ώστε να τους τα παραδώσουμε αλώβητα. Ο Σύνδεσμος Φίλων Ανασυγκρότησης Αρχαίου Θεάτρου Σπάρτης «Γιτιάδας» κινείται σε αυτή την κατεύθυνση, στοχεύοντας στη διάσωση και ανάδειξη της πνευματικής περιουσίας του Κόσμου και των παιδιών μας. Γιτιάδας Σύνδεσμος Φίλων Ανασυγκρότησης Αρχαίου Θεάτρου Σπάρτης Κ. Παλαιολόγου 119, 23 100, Σπάρτη. Τηλέφωνο/ φαξ 27310- 23 362 και 27310- 82 245

ΜΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ