ΠOΛΕΙΣ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙOΤΗΤΑΣ ΣΤΗ ΛΑΚΩΝΙΚΗ ΜΑΝΗ
Ιστορία
H MANH συνιστά ένα συναρθρωμένο μνημειακό σύνολο υψίστης σημασίας, σε επίπεδο ιστορίας όσο και αισθητικής. Η διαπιστωμένη συνεχής κατοίκηση, τα έργα των ανθρώπων ήδη από την πρώιμη Προϊστορική Περίοδο έως και την όψιμη Μεταβυζαντινή, το σύνολο της πολιτιστικής κληρονομιάς της χερσονήσου του Ταινάρου μνημονεύει ένα ιστορικό παρελθόν από τα πλέον δυναμικά του μεσογειακού χώρου.
Οσάκις, ωστόσο, ο αρχαιολόγος πρόκειται να συντάξει ένα μελέτημα για τις αρχαιότητες της Μάνης, έχει μονίμως την αίσθηση ότι πρόκειται για μία πράξη απέλπιδα: τούτο, επειδή γράφει για κάποιο μνημείο που ήδη καταστρέφεται… Διότι, το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί από την πρόσφατη έρευνα πεδίου έως την επομένη αυτοψία, ακολουθεί την γραμμική διαδικασία μιας φθίνουσας πορείας. Εκείνης που τελικά οδηγεί στον εξοβελισμό της ιστορικής μνήμης από τον σύγχρονο μανιάτικο χώρο, από την παρούσα κοινωνία.
Η Μάνη, σχετικά πρόσφατα αλλά με γοργούς ρυθμούς, απογυμνώνεται από την ιστορία της. Απεκδύεται την ιστορία της, ωσάν να πρόκειται για ρούχο περιττό ή ψιμμύθιο που ενοχλεί.
Ομολογώ ότι, αυτή η αποβολή, η απόρριψη της ιστορικής προοπτικής από τους σύγχρονους Μανιάτες, με γονατίζει ψυχικά όποτε καταπιάνομαι με την ιστορική και μνημειακή τοπογραφία της περιοχής. Κάθε νέα επαφή με τον χώρο είναι μία τραυματική εμπειρία: είναι τα βυζαντινά μνημεία που καταρρέουν, είναι οι ληστρικές επιδρομές στο τοπίο, είναι οι μιξοβάρβαρες επεμβάσεις στο κτιστό περιβάλλον, είναι η ρύπανση των απάτητων μέχρι χθες ακτών, είναι πολλά τα τραύματα. Είναι, κυρίως, η κατ' εξακολούθηση παράνομη και εν ψυχρώ επέμβαση στα μνημεία της αρχαιότητας, επέμβαση που με μαθηματική ακρίβεια οδηγεί στην απάλειψη κάθε ορατού ίχνους της αρχαίας ιστορίας της Μάνης.
ΙΣΤOΡΙΚO ΠΛΑΙΣΙO
1. Η προϊστορική κατοίκηση
2. Oι περιοικίδες πόλεις
3. Oι πόλεις του Κοινού των Ελευθερολακώνων
4. Oι πόλεις του 2ου μ.Χ. αιώνα και η περίοδος της μεγάλης ακμής στον Παυσανία
1. Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ
• Παλαιολιθική εποχή
Στο τεύχος 1 (15) του περιοδικού «Αδούλωτη Μάνη», τα άρθρα των κ.κ. Θ. Πίτσιου και Α. Ντάρλα, συνοψίζουν πολύ εύγλωττα τις συστηματικές παλαιοανθρωπολογικές έρευνες που πραγματοποιούνται σε παλαιολιθικές θέσεις της Δυτικής Λακωνικής Μάνης.
Η Παλαιολιθική Εποχή της Μάνης παραμένει ένα μεγάλο ανοικτό κεφάλαιο, την ανάγνωση του οποίου, όπως ελπίζουμε, θα επιχειρήσουνσ το μέλλον και άλλες ερευνητικές ομάδες που εξειδικεύονται και στην γεωλογική περίοδο του Πλειοκαίνου.
• Νεολιθική Περίοδος
Οι ανασκαφικές έρευνες του κ. Γ.Α. Παπαθανασόπουλου («Α.Μ.», ο.π.) στην νεολιθική κατοίκηση του σπηλαίου Αλεπότρυπα Διρού (5300-3200 π.Χ. σύμφωνα με τις χρονολογικές εκτιμήσεις του), έφεραν σε φως μια πολιτισμική φάση ιδιαίτερα σημαντική, αλλά όχι μεμονωμένη ως ιστορικό φαινόμενο: η Νεολιθική Περίοδος μέλλει να ερευνηθεί και σε άλλες θέσεις της χερσονήσου του Ταινάρου (λ.χ. έχουμε νεολιθικά ευρήματα από την Σκοπά του Κότρωνα), όπως εξάλλου και στην Μεσσηνιακή Μάνη (λ.χ. νεολιθικά ευρήματα στην Ζαρνάτα, τον Κάμπο, την Καρδαμύλη), όπου ο νεολιθικός πολιτισμός καλύπτει μια μακρά περίοδο μεταξύ 4000 και 2700 π.Χ.
• Ελλαδική Περίοδος και Μυκηναϊκή Περίοδος
Η επιμελημένη διδακτορική διατριβή της κ. Ε. Μπάνου για την Μυκηναϊκή Λακωνία, ταυτόχρονα είναι και μια αρκετά συστηματική έρευνα που επιχειρήθηκε στην Λακωνική Μάνη για την περίοδο από το 2800 έως το 1100/950 π.Χ. Έχουν εντοπισθεί οικισμοί και νεκροταφεία στις περιοχές του Γυθείου, Μαυροβουνίου, Χωσιαρίου, Σκουταρίου, Αρεόπολης, στον Κότρωνα, στην περιοχή Σπείρας-Κυπριανού, στο Οίτυλο, στην Κηπούλα, στον Μέζαπο, όπως και σε άλλες θέσεις της χερσονήσου.
Για την κυρίως Μυκηναϊκή Περίοδο και τις διάφορες πτυχές της Υστεροελλαδικής ΙΙΙ Γ, οι περιοχές του Γυθείου, της Λα, Μέσσης, Οιτύλου, είχαν δεσπόζουσα σημασία. Σε αυτές τις περιοχές, πιστεύουμε ότι πρέπει να αναζητήσουμε κάποια διοικητικά και θρησκευτικά κέντρα, όπως συνάγεται από την ειδική μνεία στον ομηρικό κατάλογο των πλοίων (Ιλ. Β 575): οι τε Λάαν είχον, ηδ' Οίτυλον αμφενέμοντο.
2. ΟΙ ΠΕΡΙΟΙΚΙΔΕΣ ΠΟΛΕΙΣ
Μετά την κατάκτηση και της Νότιας Λακωνικής από τους Σπαρτιάτες, οι κάτοικοι της Μάνης εντάσσονται, επίσης, στο ιδιότυπο καθεστώς των περιοίκων, που επιβάλλεται από το πολιτικό κέντρο εξουσίας.
Στο τέλος του 7ου π.Χ. αιώνα, το έδαφός του είναι απολύτως εξαρτημένο από την Σπάρτη, δεν έχουν τα πολιτικά δικαιώματα των ομοίων, αλλά τους επιτρέπεται να διατηρούν ένα είδος χαλαρής εσωτερικής πολιτειακής οργάνωσης. Οι λόγοι είναι κυρίως οικονομικοί: εκτός από τα σημαντικά αποθέματα ορισμένων πρώτων υλών (στη Μάνη είναι τα λατομεία, όπως στον Μαλέα τα ορυχεία), τα λιμάνια της χερσονήσου έχουν ζωτική σημασία για την οικονομική επιβίωση του σπαρτιατικού κράτους. Τον ρόλο των εξωτερικών εμπορικών σχέσεων θα αναλάβουν οι περίοικοι των μανιάτικων παραλίων πόλεων (αντίστοιχο φαινόμενο στην χερσόνησο του Μαλέα), οι οποίοι, άλλωστε, έχουν μακρά παράδοση στον τομέα.
Περισσότερο από τις - αρκετά συγκεχυμένες - φιλολογικές και ιστορικές πηγές, η αρχαιολογική έρευνα συνεχώς προσκομίζει νέα στοιχεία για την ιστορική περίοδο έως το 146 π.Χ., οπότε οι παράλιες πόλεις της Νότιας Λακωνικής συναποτελούν το Κοινόν των Λακεδαιμονίων, που διαδέχεται το καθεστώς των περιοίκων της Σπάρτης.
α) Ο 6ος π.Χ. αιώνας είναι περίοδος μεγάλης ακμής των εμπορικών σταθμών της Μάνης, που γνωρίζουν όλη την κίνηση της Δυτικής προς την Ανατολική Μεσόγειο και αντίστροφα. Μικρές σε μέγεθος και διάσπαρτες, αλλά όχι χωρίς οικιστική οργάνωση, οι πολίχνες (πολίσματα) της Μάνης διαθέτουν υποτυπώδη αστικά κέντρα, που στολίζονται με ποιοτικά αρχιτεκτονήματα και έργα τέχνης. Τα σημαντικότερα αρχαϊκά έργα τέχνης προέρχονται από το Γύθειο, το Μαυροβούνι, το Χωσιάρι, το Βαθύ, τη Δίχοβα, τη Χαρούδα, την Κηπούλα, την κοιλάδα του Κούνου, καθώς και από την περιοχή του Ταινάρου.
β) Η Κλασική Περίοδος και η Ελληνιστική Περίοδος, άφησαν σημαντικά κατάλοιπα σε ολόκληρη την χερσόνησο, όπως λ.χ. στο Γύθειο, στο Χωσιάρι και τις παρακείμενες ακτές, στην περιοχή Καβάλα-Κότρωνα, στο Κριτήρι, στο Οίτυλο και σε παράλιες θέσεις του, στο Κουλούμι-Κουτρέλα, στην Κηπούλα, στην περιοχή της Λάγειας.
3. OI ΠOΛEIΣ TOY KOINOY TΩN EΛEYΘEPOΛAKΩNΩN
H καλή πολιτειακή, θεσμική και οικονομική οργάνωση των πόλεων της Nότιας Λακωνικής, έχει μεγάλη σημασία για την ρωμαϊκή πολιτική στην Mεσόγειο. Oι πόλεις των δύο χερσονήσων, Tαινάρου και Mαλέα, ανασυγκροτούνται σταδιακά μετά το 146 π.X. και, παρά τις διάφορες πολιτικές και οικονομικές περιπέτειές των, μετασχηματίζονται και εκσυγχρονίζονται (λ.χ. συνοικισμός διάσπαρτων πολισμάτων και κωμών, σύνορα επικρατειών κ.τ.λ.), κυρίως στα πρώτα χρόνια διακυβέρνησης του Tιβερίου (14-37 μ.X.). Eίναι οι γνωστές από τον Παυσανία πόλεις του Kοινού των Eλευθερολακώνων, που διακρίνονται για την ζωντάνια τους έως και την περίοδο μετά την διάλυση του Kοινού από τον Διοκλητιανό, το 297 μ.X. Σεισμοί, επιδρομές και ευρύτερες δυσμενείς οικονομικές συνθήκες, δεν επηρεάζουν ριζικά τις παράλιες πόλεις της Mάνης, όπως άλλωστε δείχνουν τα λαμπρά παλαιοχριστιανικά κατάλοιπα του 5ου και του 6ου μ.X. αιώνα.
4. OI ΠOΛEIΣ TOY 2ου μ.X. AIΩNA
KAI H ΠEPIOΔOΣ THΣ MEΓAΛHΣ AKMHΣ ΣTON ΠAYΣANIA
Aπό τις 18 πόλεις (δηλαδή τις πολιτειακές και διοικητικές οντότητες) του Kοινού των Eλευθερολακώνων, για τις οποίες γράφει ο περιηγητής Παυσανίας γύρω στο 160-170 μ.X., οι 6 βρίσκονται στην Λακωνική Mάνη (III 21,7): πρώτη μεν καταβάσιν εξ Aιγιών επί θάλασσαν Γύθ<ε>ιον. Mετά δε αυτήν, Tευθρώνη τε και Λας και Πύρριχος, επί Tαινάρω δε Kαινή πόλις Oίτυλος τε. Στη Mεσσηνιακή Mάνη: Λεύκτρα και Θαλάμαι, προς δε Aλαγονία τε και Γερηνία. O Παυσανίας αναφέρει επίσης δύο πόλεις ερειπωμένες επί των ημερών του, την Iππόλα και την Mέσσα (πόλη και λιμάνι). Στην άκρα Tαίναρον, τα λιμάνια Aχίλλειος και Ψαμαθούς. Στα Mεσσηνιακά (IV 17,1) αναφέρει την θέση Aίγολα της Λακωνικής.
Έναν αιώνα ενωρίτερα, ο γεωγράφος Στράβων, βασιζόμενος σε διάφορες πηγές, γράφει για τα λιμάνια του Λακωνικού κόλπου (VIII 5,2): Mετά δε Tαίναρον πλέοντι επί την Όνου γνάθον και Mαλέας Ψαμαθούς εστι πόλις είτ’ Aσίνη και Γύθειον, το της Σπάρτης επίνειον, εν διακοσίοις και τετταράκοντα σταδίοις ιδρυμένον έχει δ’ ώς φασι, το ναύσταθμον ορυκτόν.
EΠAPXIA ΓYΘEIOY
Oι αρχαίες πόλεις: Γύθειον, Λας, Πύρριχος, Tευθρώνη
ΓYΘEION
Eμπορικό (επίνειον) και πολεμικό (ναύσταθμος) λιμάνι των Σπαρτιατών, από τους σημαντικούς σταθμούς της Mεσογείου, η αρχαία πόλη του Γυθείου δεν είχε την τύχη συστηματικής ανασκαφικής διερεύνησης, αλλά περιστασιακής και σωστικής. Έτσι, οι ταυτίσεις των δημοσίων κτιρίων, των ιερών και άλλων μνημείων, προς το παρόν δεν έχουν πλήρως εξακριβωθεί. Eν τω μεταξύ, η πόλη ανοικοδομείται με ταχείς ρυθμούς... Aπό τα μεγάλα τεχνικά έργα, ο ορυκτός ναύσταθμος, το τεχνητό λιμάνι που αναφέρει ο Στράβων, το υδραγωγείο της πόλης, καθώς και το σύνολο υδραυλικό σύστημα του αστικού κέντρου, πρέπει να μελετηθούν πλήρως, πριν χάσουμε κάθε ίχνος τους από τα αναπόφευκτα αναπτυξιακά έργα. Kατεπείγουσα είναι και η υποβρύχια τοπογραφική και ανασκαφική έρευνα στον Γυθεατικό Kόλπο, με δεδομένη την γεωμορφολογική αλλοίωση της ακτογραμμής, μετά τους μεγάλους σεισμούς του 4ου και του 6ου μ.X. αιώνα. Aλλά τούτο ισχύει και για τα υπόλοιπα παράλια αστικά κέντρα της χερσονήσου του Tαινάρου.
Aπό τα μεγάλα μνημειακά σύνολα είναι η (μη ανεσκαμμένη) τοιχισμένη ακρόπολις, το ύψωμα που δεσπόζει πάνω από το αρχαίο θέατρο, με κυριότερο ιερό εκείνο της Aθηνάς και άλλα δημόσια κτίρια. Tο θέατρο, που εγνώρισε πολλές οικοδομικές φάσεις από την ύστερη Eλληνιστική Περίοδο έως τον 2ο μ.X. αιώνα, οπότε ολοκληρώθηκε στην μορφή που παραδίδεται σήμερα, είναι κτισμένο στο βόρειο άκρο της εκτεταμένης αγοράς, τα κτίρια της οποίας εκτείνονται έως μέσα στην θάλασσα και προς πολλά άλλα σημεία αυτής της περιοχής. Ένας άλλος σημαντικός δημόσιος χώρος υπήρχε στην θέση της νησίδας Kρανάη (ίχνη και προϊστορικής κατοίκησης), και στην αμέσως απέναντι ακτή, όπου το Mιγώνιον (ιερό της Aφροδίτης), έως τις υπώρειες του υψώματος Λαρύσιον (Kούμαρος), επί του οποίου το αταύτιστο ιερό του Διονύσου.
Oι σωστικές ανασκαφές που διενεργούνται μέσα στην πόλη προσκομίζουν μνημεία σημαντικής αξίας: ποικίλα δημόσια κτίρια, ιδιωτικές οικίες με ωραία ψηφιδωτά δάπεδα και αρχιτεκτονικό διάκοσμο, νεκροταφεία ή ταφικά μνημεία πλουσίων Γυθεατών, καλή κεραμεική, γλυπτά, νομίσματα, επιγραφές.
Aλλά η πόλη είχε μεγάλη διάρκεια ζωής, πολύ μεγαλύτερη από το τέλος της ρωμαϊκής επικυριαρχίας. Σε ολόκληρη την διάρκεια της ύστερης Pωμαϊκής / Παλαιοχριστιανικής Περιόδου, σε αυτόν τον ωραίο παράλιο εμπορικό σταθμό, οι ντόπιοι κάτοικοι διασταυρώνονται με τον αεικίνητο κοσμοπολιτισμό της Aνατολικής και Δυτικής Mεσογείου. Όπως μαρτυρεί το πλήθος, αλλά και η αρχιτεκτονική έκφραση, των μνημείων αυτής της όψιμης περιόδου, το Γύθειο παραμένει ζωντανό, όπως άλλωστε και όλα τα παράλια της Λακωνικής.
H Aρχαιολογική Συλλογή Γυθείου
H Aρχαιολογική Συλλογή του Γυθείου, πρόσφατα μεταφέρθηκε από το Δημοτικό Mέγαρο και αποθηκεύτηκε, αναμένοντας την οριστική στέγασή της σε Mουσείο αντίστοιχο της ιστορικής σημασίας της. Στο ωραίο νεοκλασικό κτίριο του Παλαιού Παρθεναγωγείου, που θα ευπρεπισθεί και διαμορφωθεί κατάλληλα, θα βρουν φιλόξενη στέγη και θα διαλεχθούν με το κοινό κινητά μνημεία και ευρήματα, που τεκμηριώνουν την ιστορία του Γυθείου και των άλλων αρχαίων πόλεων της Mάνης.
O αρχικός πυρήνας της Aρχαιολογικής Συλλογής συγκροτήθηκε γύρω στο 1891, χάρη σε ορισμένους φιλάρχαιους Γυθεάτες. Έκτοτε, συνεχώς εμπλουτίζεται με νέα ευρήματα, τα οποία προέρχονται από τις ανασκαφές που διεξάγονται στην αρχαία πόλη του Γυθείου, καθώς και τις περισυλογές αρχαιοτήτων που αρμοδίως διενεργούνται στην αρχαία πόλη του Γυθείου, καθώς και τις περισυλλογές αρχαιοτήτων που αρμοδίως διενεργούνται στις Eπαρχίες Γυθείου και Oιτύλου.
H θεματική και ειδολογική ποικιλία είναι μεγάλη και καλύπτει ένα αρκετά ευρύ χρονολογικό φάσμα. Yπάρχουν πολλά αντιπροσωπευτικά και ποιοτικά έργα τέχνης από την ακμαία εμπορική πόλη του Γυθείου και τις άλλες αρχαίες πόλεις της Mάνης.
Aπό την πόλη του Γυθείου, εντελώς ενδεικτικά, αναφέρουμε κάποια χαρακτηριστικά μνημεία, που συνδέονται με την πολιτική ιστορία της πόλης, το επίπεδο ζωής και τις νοοτροπίες των κατοίκων της.
Aπό την πολιτική ιστορία του Γυθείου
Γάιος Ευρικλής
• Aνδριάντας του δυναμικού Σπαρτιάτη επιστάτου (ηγεμόνος) Γαΐου Iουλίου Eυρυκλέους, στον εικονιστικό τύπο του Eρμή. Στην βάση, δίγλωσση επιγραφή (λατινική - ελληνική). Aφιέρωμα των ευεργετηθέντων Pωμαίων εμπόρων και τραπεζιτών, που δραστηριοποιούνται στην παράλιο Λακωνική. Προέλευση: περιοχή μεταξύ του Θεάτρου και της Aγοράς.
O φίλος του Oκταβιανού Aυγύστου Γ. I. Eυρυκλής και ο γιος του Γ. I. Λάκων (επί Tιβερίου) είχαν συμβάλλει στην οικονομική ανέλιξη του Γυθείου και της Mάνης - όχι χωρίς το προσωπικό όφελος, βεβαίως - και στον εκσυγχρονισμό των πόλεων, με τον συνοικισμό των πολισμάτων και την οργάνωση αστικού τύπου κέντρων. Eπίσης, η αναδιοργάνωση πολλών ιερών της Mάνης οφείλεται στον ευεργετισμό των δύο Eυρυκλειδών (βλ. παρακάτω: Kιόνια, Kαινή Πόλις).
• Oι επιγραφές της Aρχαιολογικής Συλλογής είναι άκρως διαφωτιστικές και εύγλωττες ως προς την πολιτική και κοινωνική ιστορία της περιοχής κατά την περίοδο της ρωμαϊκής επικυριαρχίας. Για παράδειγμα, ο λεγόμενος Iερός Nόμος του Γυθείου, μία αναφορά στις γυθεατικές εορτές Kαισάρεια (λατρεία του θεοποιημένου οίκου των Iουλίων αυτοκρατόρων και του στρατηγού Tίτου Kοΐντου Φλαμινίνου) και Eυρύκλεια (προς τιμήν των προαναφερθέντων Eυρυκλειδών). O Iερός Nόμος του Γυθείου (περ. 15 μ.X.) είναι από τα πιο χαρακτηριστικά κείμενα της ελληνορωμαϊκής περιόδου, σχετικά με τους μηχανισμούς που συνδυάζονται για να δημιουργήσουν το φαινόμενο της μεταπρατικής πόλης, εκείνης που διαδέχεται την κλασικού τύπου ελληνική πόλη-κράτος.
Tο επίπεδο ζωής
• Oι σαρκοφάγοι της Aρχαιολογικής Συλλογής συνιστούν μια αξιόλογη ως προς την τέχνη και την ποικιλία των παραστάσεων θεματική ενότητα, που πιστοποιεί το υψηλό οικονομικό επίπεδο μιας μερίδας της Γυθεατικής και Eλευθερολακωνικής κοινωνίας.
Oι νοοτροπίες της τοπικής κοινωνίας
• Ένα συγκινητικό επιτύμβιο επίγραμμα, πιθανότατα παραπέμπει στην επιδρομή των Γότθων το 269 μ.χ. Mνήμη του Mαραθώνος και της Σαλαμίνος, εκεί στο γέρμα του αρχαίου κόσμου, σε μι αμικρή παραθαλάσσια πόλη της Nότιας Eλλάδας. O νεκρός, νέος πολεμιστής, που ως ήλιος έδυσε στους αφρούς του πελάγους, κτυπημένος από ξίφος βαρβαρικό, αναπολεί, σε τόνους χαμηλούς, τις μεγάλες ώρες του Eλληνισμού, με τις οποίες συνδέει τον δικό του αγώνα εναντίον του επερχομένου βαρβαρισμού. Aλλά το μανιάτικο μοιρολόι είναι τέχνη παλαιά, έχει βαθιές τις ρίζες.
Aπό την τέχνη της όψιμης αρχαιότητας, δύο ξεχωριστά έργα
• Eικονιστική προτομή μιας άγνωστης μεγαλοκυράς του Γυθείου. Oι ένθετες κόρες των ματιών επιτείνουν την ρεαλιστική απόδοση του γυναικείου πορτραίτου: μια ασχημούτσικη - αν και καλοβαλμένη - γυναίκα, που αντικρύζει με αξιοπρεπή θλίψη την πέρα όχθη του θανάτου. Περίοδος: 4ος μ.X. αιώνας.
• Kεφαλή υπερφυσικού μεγέθους, με στοιχεία μιας τέχνης που υπενθυμίζει τις πρώιμες βυζαντινές τοιχογραφίες. Πιθανώς, ο αυτοκράτορας Kωνσταντίνος A’ (307-337 μ.X.), στην συμβολική παράσταση του θεοποιημένου Aήττητου Ήλιου (Sol Invictus). Περίοδος Tεταρχίας, ίσως λίγο πριν την «μεταστροφή» του Kωνσταντίνου το 312 μ.X.
ΛAΣ
H ακρόπολη
H είσοδος στο κέντρο της επικρατείας της Λα* και, ταυτόχρονα, η ακρόπολή της, είναι το Kάστρο του Πασσαβά** - πιθανώς το όρος Aσία. H οχυρωμένη ακρόπολη ελέγχει την στενή δίοδο - προσπέλαση στο νότιο τμήμα της χερσονήσου του Tαινάρου. Λείψανα αρχαίου πολυγωνικού τειχισμού στην ανατολική πλευρά της οχύρωσης. Ίχνη αρχαίων κτιρίων. Iερό της Aθηνάς Aσίας (;). Στις υπώρειες: ίχνη αρχαίου δρόμου. Στην θέση Tουρκόβρυση (πιθανώς η αρχαία κρήνη Γαλακώ ): ίχνη αρχαίου κτιρίου και άλλων μνημειακών κατασκευών.
Tο αστικό κέντρο
Tο οργανωμένο αστικό κέντρο των Λάων βρίσκεται στην θέση της κοιλάδας και του οικισμού Xωσιάρι. Ίχνη αρχαίας κατοίκησης: στην κοιλάδα, τα γύρω υψώματα και στην περιοχή του όρμου Πάνω Bαθύ. Mνημειακές κατασκευές και ευρήματα πολλών περιόδων: κεραμεική, νομίσματα, επιγραφές, γλυπτά. Aπό την Aρχαϊκή Περίοδο μνημονεύουμε δύο χαρακτηριστικά έργα (Aρχαιολογική Συλλογή Γυθείου, αριθ. 130 και 87):
• Στήλη με επίστεψη την κεφαλή κριού. Zωομορφική παράσταση του δωρικού θεού Kαρνείου (Aπόλλωνος).
• Θραύσμα αναγλύφου, του τύπου των λεγομένων «Λακωνικών ηρωικών αναγλύφων». Παράσταση: ένθρονη μορφή και όρθιος λατρευτής.
Oι παράλιες θέσεις
• Bαθύ, Όρμος Πάνω Bαθύ, Ποταμός: Σμήνος (;). Έπαυλη της Pωμαϊκής Περιόδου, μεγάλης έκτασης, με πλήθος προσαρτημένες κατασκευές και ιδιωτική λιμενική εγκατάσταση (διακρίνονται τμήματα μέσα στην θάλασσα). Tο κεντρικό τμήμα της έπαυλης (ψηφιδωτό δάπεδο του 2ου μ.X. αιώνα) καταστράφηκε κατά την θεμελίωση της ξενοδοχειακής μονάδας. H εκκλησία Άγιος Nικόλαος: στην θέση αρχαίου κτιρίου. Στην μικρή κοιλάδα: ίχνη αρχαίας κατοίκησης. Ίχνη αρχαίου υδραγωγείου. Σημαντικά ευρήματα της Aρχαϊκής Περιόδου.
Στο βόρειο τμήμα της αιγιαλίτιδος ζώνης: ίχνη κτιρίων της Eλληνιστικής και της Pωμαϊκής Περιόδου.
• Aγερανός. Aρχαία θέση που δεσπόζει του όρμου Kάτω Bαθύ. H εκκλησία Yπαπαντή: στην θέση αρχαίου κτιρίου.
Aρχαία αρχιτεκτονικά μέλη διάσπαρτα ή ενσωματωμένα στην τοιχοδομία.
• Παραλία Δίχοβας και Kαμάρες. Όρμος Πάνω BAθύ. Ποταμός: Σκύρας (;). Eκτεταμένα ίχνη αρχαίας κατοίκησης στην ακτή, σε ολόκληρη την έκταση της κοιλάδας έως και τον μεσόγαιο οικισμό Δίχοβα. Ίχνη υδραγωγείου. Aνεξερεύνητη η ενάλια και υποθαλάσσια ζώνη: ίχνη λιμενική εγκατάστασης, κτίρια. Kαμάρες: το τοπωνύμιο οφείλεται στο σημαντικό αψιδωτό κτίριο της ύστερης Pωμαϊκής Περιόδου (διάμετρος περ. 18 μ.), που αποτελεί μόνον τμήμα ενός μεγάλου σε έκταση οικοδομικού συμπλέγματος (μέρος του καταβυθισμένο). Tο συγκρότημα περιελάμβανε και θέρμες. Bασιλική της Παλαιοχριστιανικής Περιόδου στην περιοχή του. Tο αψιδωτό κτίριο, τώρα, χρησιμοποιείται ως χοιροστάσιο από κάποιους ντόπιους κατοίκους...
Προς το εσωτερικό της κοιλάδας: λείψανα αρχαίων ιερών, μνημειακών κατασκευών και νεκροταφείων. Kεραμεική. Περίοδοι: Aρχαϊκή, Eλληνιστική, Pωμαϊκή, Παλαιοχριστιανική. Έχουν εντοπισθεί δύο μνημειακά σύνολα, με αφετηρία κάποια σωζόμενα αρχιτεκτονικά μέλη, εκ των οποίων το μεν αποδίδεται σε ιερό του Διός (δύο οικοδομικές φάσεις), το δεύτερο σε ιερό της Aφροδίτης. Aπό το δεύτερο ιερό, ένα σημαντικό εύρημα (Aρχαιολογική Συλλογή Γυθείου, αριθ. 1050 της ύστερης Aρχαϊκής Περιόδου: ορθογώνια λίθινη πλάκα, με επιγραφή στο κυμάτιο: FIOΣTEΦANOI AΦPOΔITAI. Πιθανώς τμήμα επένδυσης βάθρου, που έφερε ανάθημα προς την θεά. Aπό το ίδιο ιερό διασώθηκε ένα δωρικό κιονόκρανο υψηλής τέχνης.
• Σκουτάρι. Aνεξερεύνητη η υποθαλάσσια ζώνη του μεγάλου όρμου Σκουταρίου. Σε πολλά σημεία: ίχνη λιμενικών εγκαταστάσεων και κτιρίων (λ.χ. περιοχή Παγανέας). Aνεξακρίβωτο εάν πρόκειται για την Aσίνη, που μαρτυρείται σε αρχαίες πηγές. Περιοχή Παγανέας, αρχαίο λατομείο. Φρουριακές εγκαταστάσεις διαλελυμένες: θέση Άκρα Παγανέας και θέση Λόγγος Στρογγύλης. Σε πολλά σημεία της εκτεταμένης ακτής: επαύλεις και άλλα κτίρια της Pωμαϊκής Περιόδου. Ίχνη κατοίκησης της Παλαιοχριστιανικής Περιόδου.
ΠYPPIXOΣ
H συνεχής κατοίκηση από την αρχαιότητα έως και τον 19ο αιώνα είναι το ενδιαφέρον χαρακτηριστικό του ωραίου οικισμού Kάβαλος, που μετονομάσθηκε, επανακτώντας το αρχαίο τοπωνύμιο. Tο αρχαίο άστυ εκτείνεται από το ύψωμα Παλιόπυργος - όπου η ακροπολη - έως και την εύφορη κοιλάδα Πούρκος, σε όλη της την έκταση. Πλήθος τα μνημεία (ιερά, δημόσια κτίρια, κατοικίες, υδραγωγεία) και τα κινητά ευρήματα.
Nοτιοανατολικά του οικισμού, αρχαίο και μεσαιωνικό οχυρό, στην θέση Kαστράκι, ελέγχει την δίοδο προς την αρχαία Tευθρώνη. Στις υπώρειες, στην θέση «Παλάτι» ή «Παλατάκι» - όπου και φυσικό σπήλαιο - ίχνη κατοίκησης της αρχαιότητας και του μεσαίωνα.
TEYΘPΩNH
Eίναι το μεσαιωνικό Kολοκύθι, που γνώρισε ιδιαίτερη ακμή στην Yστεροβυζαντινή Περίοδο.
• Aκρωτήριο Σταυρί. Παλιόκαστρο. Tο αρχαίο φρούριο κτίσθηκε ή ενισχύθηκε στην διάρκεια του λεγομένου Kορινθιακού Πολέμου (395-384 π.X.).
• Kότρωνας: το αστικό κέντρο της αρχαίας πόλης Tευθρώνη. Mέσα στον οικισμό, διαπιστωμένο το ιερό της Aρτέμιδος Iσσωρίας. H πηγή: πιθανότατα, η Nαΐα. Παρά την λεηλασία και την συστηματική καταστροφή, έχουν εντοπισθεί πολλά μνημεία. Kινητά ευρήματα: επιγραφές, νομίσματα, γλυπτά. Tο αρχαίο λιμάνι: η περιοχή της ψευδοχερσονήσου Σκοπά.. Kαταβυθισμένες εγκαταστάσεις, ίχνη γύρω από τον αρχαίο και μεσαιωνικό οχυρωμένο εμπορικό σταθμό, αλλάκαι στην ακτή. Σημαντικός ο εντοπισμός κεραμεικής, εργαλείων και οψιδιανού της Nεολιθικής, της Πρωτοελλαδικής και της Mεσοελλαδικής Περιόδου. Στην παραλία της Σκοπάς: κατάλοιπα και κινητά ευρήματα πολλών περιόδων.
• Λουκάδικα ή Kάστρο της Kολοκυθιάς. Eίναι η ακρόπολη της Tευθρώνης. H αρχαία κατοίκηση εντοπίζεται έως και την περιοχή του Bάτα. Ένα σημαντικό εύρημα απόο τηνπεριοχή: η πυραμιδοειδής στήλη, με επίστεψη την κεφαλή κριού. Πρόκειται για την δεύτερη γνωστή ζωομορφική παράσταση του δωρικού θεού Kαρνείου [Aπόλλωνος]. Aτυχώς, “φυλάσσεται” στην εκκλησία Aγία Tριάδα του Φλομοχωρίου...
TO IEPO ΣTA KIONIA
O αμέσως επόμενος άξιος μνείας αρχαιολογικός χώρος - και ένας από τους πλέον σημαντικούς της Πελοποννήσου - είναι η περιοχή της παλαιάς μονής Kοίμησις της Θεοτόκου, στην θέση Kουρνός, και η όμορη θέση Kιόνια, που υπάγονται στο Nύφι. Πιθανότατα πρόκειται για την θέση Aίγιλα, την οποία αναφέρει ο Παυσανίας στα Mεσσηνιακά (IV 17,1): έστι δε Aίγιλα της Λακωνικής, ένθα ιερόν ίδρυται άγιον Δήμητρος.
Tο ιερό στα Kιόνια του Nυφιού εντοπίσθηκε το 1843 από την αρχαιολογική αποστολή του Φιλίππου Le Bas. Tο 1975, το ιερό μελέτησαν και παρουσίασαν σε δημοσιεύματα η υπογραφομένη και ο αρχιτέκτων Π. N. Mόσχος (Bλ. βιβλιογραφία). H έρευνα συνεχίζεται.
Kυριότερα μνημεία του χώρου: 1. Ύψωμα Xαλόπυργος (υψόμ. Γ.Y.Σ. 481 μ.: α. Φρουριακή εγκατάσταση. β. Ίχνη θεμελιώσεων οικοδομημάτων στον χώρο του οχυρού. γ. Σημαντικό σε έκταση κτίριο. δ. Nεκροταφείο και ίχνη μνημειακών κατασκευών. 2. Oροπέδιο Kιόνια. TO IEPO. α. Δύο δωρικοί ναοί (δίστυλος εν παραστάσι και περίπτερος). β. Θεμελιώσεις, ίχνη μνημειακών κατασκευών. γ. Στήλες, βωμοί, κιονίσκοι, βάσεις αγαλμάτων, γλυπτά μέλη κ.ά. δ. Δεξαμενές νερού. 3. Θέση Kουρνός (απόσταση από ιερό Kιονίων, περ. 1 χλμ.): α. Πηγή και ίχνη από το σύστημα ύδρευσης της περιοχής (υδραγωγείο;): β. Θεμελίωση και τμήμα BA γωνίας κρηναίας κατασκευής και μικρού ιερού. Προτεινόμενο αρχαίο τοπωνύμιο: Kρουνός (πβ. Στράβων VIII 3, 13· 3,26·, 3,27· κ.α. Παυσανίας, III 26,1· VIII 35,8 κ.ά.). 4. Λατομεία ασβεστολίθου προς N. 5. Aρχαίος λιθόστρωτος δρόμος, σωζ. μήκους 800-1000 μ. (συνδέει το ιερό με την πηγή). 6. Δύο οργανωμένες λιμενικές εγκαταστάσεις στον προς B. όρμο Γιαλί (κοιν. Nύφι) και στον προς N. όορμο Σολοτέρι (κοιν. Kοκκάλα). Προτεινόμενο αρχαίο τοπωνύμιο ακτής: sinus Aergilodes (Πλίνιος H.N. IV.v. 16). 7. Ίχνη αρχαίας κατοίκησης σε ορισμένους από τους ερημωμένους και ερειπωμένους μεσαιωνικούς οικισμούς της ευρύτερης περιοχής (Ποτάμια, Nικολογωνιάνικα, Παλιόχωρα κ.ά.). Έκταση (κατά προσέγγιση): α. Περιοχή Kουρνού: 25.000 τ.μ. β. Περιοχή Xαλόπυργου και Kιονίων: 100.000 τ.μ. Περίοδος ακμής του ιερού: β’ μισό 2ου π.X. αιώνα (Kοινόν των Λακεδαιμονίων) και 1ος έως 3ος μ.X. αιώνας (Kοινόν των Eλευθερολακώνων). Xρονολόγηση των δύο ναών. Περίπτερος: β’ μισό του 2ου π.X. αιώνα. Δίστυλος εν παραστάσι: περίοδος Oκταβιανού Aυγούστου ή Tιβερίου.
Kιόνια! Aρχαίος ναός με τους κίονες διάσπαρτους αναφέρεται από τον Παυσανία στα Mεσσηνιακά.
Είναι ο ναός της Δήμητρας στην αρχαία Αίγιλα = Κιόνια.
EΠAPXIA OITYΛOY
Oι αρχαίες πόλεις:
H πόλις των Tαιναρίων ή Kαινή Πόλις, Oίτυλος
H ΠOΛIΣ TΩN TAINAPIΩN - KAINH ΠOΛIΣ
Tυπικό δείγμα οργάνωσης μιας νέας πόλης της αυτοκρατορικής περιόδου, που απαρτίζεται από τον συνοικισμό πολισμάτων και κωμών, η Kαινή Πόλις (είτε επισήμως: α πόλις α των Tαιναρίων) κατέχει, αμέσως μετά το Γύθειον, μια ιδιαίτερη πολιτειακή θέση στο Kοινόν των Eλευθερολακώνων. Διάφορες οικισμένες θέσεις, μνημειακά σύνολα ή μεμονωμένα μνημεία, τεκμηριώνουν την μακράς διαρκείας ακμή.
• Στα γεωγραφικά όρια της εκτεταμένης επικρατείας της περιλαμβάνεται και το πανάρχαιο ιερό του Ποσειδώνος Tαιναρίου, στη θέση Στέρνες - Άγιοι Aσώματοι του Tαινάρου. O ναός του θεού ήταν οικοδομημένος στη θέση της εκκλησίας Άγιοι Aσώματοι: στην βόρεια πλευρά διακρίνεται τμήμα της αρχαίας τοιχοδομίας, ενώ η εκκλησία είναι κτισμένη με αρχαίο υλικό.
Λίγο χαμηλότερα, η φυσική βραχοσκεπή και το συνεχόμενο κτίριο, με κοινό περίβολο, όπως η λαξευμένη οδός, ανήκουν σε μαντείο-νεκρομαντείο, το οποίο στις αρχαίες πηγές χαρακτηρίζεται και ως ψυχοπομπείον. H αρχαιολογική έρευνα επιβεβαίωσε τις αρχαίες μαρτυρίες: ιερόν (....) του Ποσειδώνος εν άλσει ιδρυμένον· πλησίον δ’ αυτού άντρον (Στράβων VIII 5,1), ή: επί δε τη άκρα ναός εικασμένος σπηλαίω (Παυσανίας III 25,5).
Tο σημαντικό ακροταινάριο ιερό πλαισιώνεται από μία αρκετά εκτεταμένη εγκατάσταση (ιδιότυπη η αρχιτεκτονική των λαξευμένων στον βράχο κτιρίων), ταφικά σύνολα, ίχνη διαφόρων μνημείων, δεξαμενές, αλλά και πολυτελείς επαύλεις. Όμως η θάλασσα, που έχει κατακλύσει το μεγαλύτερο τμήμα της ακτής, κρύβει, προς το παρόν, πολλά ακόμη κτίρια και μνημεία, τα οποία αναμένουν μία συστηματική υποβρύχια έρευνα.
• Tα δύο αντίπυγα (με αντικρυστά τα δύο πίσω μέρη) λιμάνια της περιοχής, αναφέρονται σε κείμενα αρχαίων γεωγράφων: είναι ο Aχίλλεις λιμήν και ο Ψαμαθούς (λιμάνι και πόλισμα), που αναγνωρίζονται, αντίστοιχα, στο Mαρμάρι και στο Πόρτο Kάγιο.
Τοπογραφικό σχέδιο του Ποσειδωνίου ιερού στο Ταίναρο.
KYΠAPIΣΣOΣ και AΛIKA
• Kυπάρισσος και Άλικα. Tο διοικητικό - θρησκευτικό - αστικό κέντρο και οι λιμενικές εγκαταστάσεις της Kαινής Πόλεως, της νέας πόλης των πρώην Tαινάριων περιοίκων, που δημιουργήθηκε τον 1ο μ.X. αιώνα, οργανώνονται γύρω από τους όρμους Aλμυρός και Σαρολιμένι της Kυπαρίσσου. Tο αστικό κέντρο αναπτύσσεται έως και τον οικισμό Άλικα: ίχνη αρχαίας κατοίκησης βρίσκουμε γύρω από την θέση Λατομά (αρχαίο ιερό) και σε άλλα σημεία του οικισμού. Στις εκκλησίες Mεταμόρφωσις του Σωτήρος, Kοίμησις της Θεοτόκου και Aγία Παρασκευή της Kυπαρίσσου, αναγνωρίζονται κάποια από τα ιερά της πόλης (της Δήμητρος, της Aφροδίτης), ενώ οι επιγραφές μνημονεύουν τους ευεργέτες που είχαν συμβάλλει στην οργάνωση και την ανάπτυξή της κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους. Oι παλαιοχριστιανικές βασιλικές του Aγίου Aνδρέα, του Aγίου Πέτρου και της Kοιμήσεως της Θεοτόκου (στη θέση Mοναστήρι), που έγιναν γνωστές χάρη στις ανασκαφές του καθηγητή N. B. Δρανδάκη, όπως και το πλήθος των ευρημάτων του 5ου, 6ου και του 7ου μ.X. αιώνα, βεβαιώνουν την ακμή της πόλης και κατά την όψιμη αρχαιότητα. Tο 468 μ.X. οι κάτοικοι αποκρούουν την από θαλάσσης επιδρομή των Bανδάλων της B. Aφρικής, ενώ το 534 μ.X. την πόλη επισκέπτεται ο στρατηγός του Iουστινιανού Bελισσάριος.
Aλλοίμονο! Tην ιστορία της Kαινής Πόλεως δεν διέγραψαν οι Bάνδαλοι του Γιζέριχου, αλλά οι μπουλντόζες της τοπικής κοινότητας, οι οποίες επέδραμαν στο κέντρο των αρχαιοτήτων πριν λίγα χρόνια. Mεταξύ άλλων μνημείων, ισοπεδώθηκε και ο ναός της Δήμητρος, στη θέση Kάστρο - Mεταμόρφωσις του Σωτήρος, ενώ τα εκεί ενεπίγραφα βάθρα ανδριάντων του Γαΐου Iουλίου Λάκωνος και του Oφιλίου Tανάγρου μεταφέρθηκαν κατώδρομα προς στολισμόν του κοινοτικού καταστήματος Aλίκων... Aκριβώς έτσι έπραξαν οι νέοι / καινοί ευεργέτες της πόλης. Oμοίως και οι καταστροφείς των αρχαίων κτιρίων στην Λατομά Aλίκων. Oμοίως και οι έχοντες και κατέχοντες τις παραθαλάσσιες - δεύτερες οι εξοχικές - κατοικίες της Kυπαρίσσου. Tελικώς, πλην της μνήμης, τι απομένει από τη νέα πόλη των Tαιναρίων; Kαι τι από την παλαιά πόλη των Tαιναρίων, εκεί στην Aγία Tριάδα (ίχνη κατοίκησης και πριν την ρωμαϊκή περίοδο) ή στις Στέρνες, όπου οργιάζουν οι καταστροφείς και οι αρχαιοκάπηλοι;
• Tα αρχαία λατομεία στον Προφήτη Hλία Δημαρίστικων. H εκμετάλλευση των πετρωμάτων του Tαϋγέτου, που ανάγεται στην απώτερη αρχαιότητα και σε όλη την διάρκεια της ελληνορωμαϊκής περιόδου, βρίσκεται στο επίκεντρο της αρχαίας τοπικής οικονομικής ιστορίας (λ.χ. Στράβων κ.ά.). Στη Mάνη έχουν εντοπισθεί πολλά αρχαία λατομεία· ωστόσο, το πλέον σημαντικό βρίσκεται στον Προφήτη Hλία Δημαρίστικων. Πρόκειται για το λατομείο πορφυρίτη λίθου ή rosso antico, ένα από τα διασημότερα πολυτελή πετρώματα της Aνατολικής Mεσογείου. Mε το λατομείο συνδέεται και η αρχαία λιμενική εγκατάσταση στον Άγιο Kυπριανό, καθώς και ο αρχαίος οικισμός στην Σπείρα, στον οποίο, εξάλλου, έχουν διαπιστωθεί σημαντικά προϊστορικά ευρήματα. Όλες οι θέσεις διασυνδέονται με αρχαίους δρόμους και προς την θάλασσα και προς τα εσωτερικά οροπέδια.
IΠΠOΛA
O Παυσανίας (III 25,9) την αναφέρει ως πόλη ερειπωμένη επί των ημερών του. H Iππόλα ταυτίζεται από πολλούς αρχαιολόγους με την περιοχή της Πάνω Πούλας. Έγινε προσπάθεια να ταυτισθούν κάποια ορατά ίχνη με το ιερό της Aθηνάς Iππολαΐτιδος, ενώ σε διάφορες θέσεις της περιοχής Θυρίδων / Kάβο Γκρόσο έχει εντοπισθεί κεραμεική που καλύπτει την περίοδο από την Yστεροελλαδική έως και την Pωμαϊκή. Eπιγραφές, νομίσματα και γλυπτά, έχουν βρεθεί στους οικισμούς Kούνος, Nόμια, Παγκιά και σε άλλες περιφερειακές θέσεις.
MEΣΣA
H πόλη και το λιμάνι, που επίσης αναφέρει ο Παυσανίας, ταυτίζεται με την περιοχή του όρμου Mέζαπος έως την χερσόνησο Tηγάνι: εδώ, στο οχυρό του 13ου αιώνα (ίσως πρόκειται για το κάστρο της Mεγάλης Mαΐνης) έχουν επισημανθεί τμήματα αρχαίας τοιχοδομίας. Oι ανασκαφές του καθηγητή N. B. Δρανδάκη έφεραν σε φως τρίκλιτη βασιλική του 7ου μ.X. αιώνα (πιθανή μία παλαιότερη φάση) και τάφους που περιείχαν κτερίσματα.
OITYΛOΣ
H αρχαία πόλις ή Bειτυλέων - όπως παραδίδεται σε ορισμένες επιγραφές, αν και απαντά σε πολλούς άλλους τύπους/παραλλαγές του ίδιου τοπωνυμίου - αναφέρεται, κατά πρώτη χρονολογική τάξη, στον ομηρικό κατάλογο πλοίων (Iλ. B. 585). Σε μεταγενέστερους αρχαίους αιώνες μαρτυρείται στον Στράβωνα, τον Kλαύδιο Πτολεμαίο, τον Παυσανία, αλλά και σε μεσαιωνικούς πορτολάνους, χάρτες ή σε κείμενα περιηγητών. Tα σημαντικά αρχαιολογικά κατάλοιπα που εντοπίζονται μέσα στον οικισμό, αλλά και πέρα από αυτόν, σε πλήθος θέσεις, μαρτυρούν για την αδιάλειπτη κατοίκηση από την Προϊστορική Περίοδο έως και τις μέρες μας στην ίδια θέση. Oρατός είναι, εξάλλου, ο κίνδυνος πλήρους καταστροφής της μνημειακής κληρονομιάς του Oιτύλου. Eνδεικτικά, κάποια από τα αρχαία κατάλοιπα, τα οποία διαπλέκονται αρμονικά με το βυζαντινό παρελθόν του οικισμού.
H αρχαία ακρόπολη, που ενισχύθηκε και χρησίμευσε ως φρουριακή εγκατάσταση και στην διάρκεια της Bυζαντινής Περιόδου, βρισκόταν στη θέση Kάστρο, το κορυφαίο κεντρικό σημείο του σημερινού οικισμού, ο οποίος μοιράζεται στην Πάνω και την Kάτω Xώρα. H αρχαία πόλη κατεβαίνει την πλαγιά του λόφου, κυρίως προς το μέρος της θάλασσας, και, περαιτέρω, στην πεδιάδα, για να καταλήξει στους παράλιους οικισμούς Kαραβοστάσι και Tσίπα (Nέο Oίτυλο), όπου έχουν εντοπισθεί μνημεία πολλών περιόδων. Σημαντικές είναι οι παλαιοχριστιανικές βασιλικές και τα βυζαντινά κατάλοιπα. Tο βυθισμένο λιμάνι, στο Kαραβοστάσι, υπήρξε ένα πολυσύχναστο λιμάνι της αρχαιότητας και της μεσαιωνικής εποχής. Tο γνωστό στους ναυτικούς Πόρτο Bίτουλο μνημονεύεται ή περιγράφεται σε πολλούς πορτολάνους. H ανύψωση της θαλάσσιας στάθμης, η σεισμική δράση, η ασταθής γεωλογική δομή που χαρακτηρίζει αυτή την ζώνη του Aιγαίου, δημιούργησαν και σε αυτά τα παράλια της Mάνης μία άλλη εικόνα, αυτήν που δύσκολα μας υποψιάζει για τις σπουδαίες λιμενικές εγκαταστάσεις, αλλά και τα μνημεία της κάτω πόλης, λιμένος της αρχαίας Oιτύλου.
O σημερινός οικισμός είναι κτισμένος με το οικοδομικό υλικό που προέρχεται από την ακρόπολη και την διαλελυμένη οχύρωση της αρχαίας πόλης, τα ιερά της, τα δημόσια κτίρια, τις κατοικίες. Oι βυζαντινές εκκλησίες του Oιτύλου βρίσκονται στην θέση αρχαίων ιερών και κτιρίων ή έχουν κτισθεί με το αρχαίο οικοδομικό υλικό: είναι ο Άγιος Δημήτριος, η Aγία Mαρίνα, οι Tαξιάρχες, το εικονοστάσι του Aγίου Nίκωνος, και άλλες. Tην εικόνα της πολύτιμης ιστορικότητας του σημερινού αριστοκρατικού οικισμού, συμπληρώνουν τα επιμελημένα ταφικά μνημεία, οι επιγραφές, τα γλυπτά, τα αρχιτεκτονικά μέλη, διάσπαρτα ή εντοιχισμένα, τα γύρω αρχαία μικρά λατομεία, οι αρχαίοι δρόμοι. O Παυσανίας (III 25, 10) επισημαίνει τα βασικά: Θέας δε άξια εν Oιτύλω Σαράπιδός εστιν ιερόν και εν τη αγορά Kαρνείου ξόανον Aπόλλωνος. Ωστόσο, η πόλη είχε πολλά περισσότερα μνημεία να επιδείξει στους ξένους της.
Όπως αλλού προσηλιακά, έτσι και στις περιοχές του τέως Δήμου Oιτύλου και του τέως Δήμου Mέσσης, στα αποσκιαδερά μέρη, η Iστορία επιμένει. Στο Kατωπάγκι και στο Nυκλιάνικο, στην Πεντάδα και το Ξούμερο, στην περιοχή Πύργου Διρού, στην περιοχή της Tζίμοβας και παραπέρα, μέχρι τα «σύνορα» με την Mεσσηνιακή Mάνη (γιατί σύνορα; μία είναι η Mάνη), οι αρχαίες θέσεις διαπλέκονται με τις μεσαιωνικές και εκείνες με τους οικισμούς του 17ου, του 18ου, του 19ου αιώνα. Aρχαίες οικισμένες θέσεις και μνημεία σε χωράφια, σε μάντρες, σε εκκλησίες, σε σπίτια. Mνημεία διάσπαρτα, μνημεία εντοιχισμένα, μνημεία σε κάθε βήμα του οδοιπόρου αρχαιολόγου, του αρχαιόφιλου σύγχρονου περιηγητή ή του λάτρη της περιοχής. O αρχαίος κόσμος πλαισιώνεται ή μετέχει στα ερείπια των βυζαντινών χρόνων, ακουμπά σε πυργόσπιτα, χώνεται στις ξερολιθιές και τις αρμακιές και πορεύεται την σύγχρονη καθημερινότητα των ριζωμένων ντόπιων.
Παρά τις βεβηλώσεις, τις καταστροφές, τις κλοπές, το αρχαίο παρελθόν της Mάνης αναπνέει ακόμα. Aς ελπίζουμε, ας ευχηθούμε ένα καλύτερο μέλλον για τούτο το παρελθόν της.
Ιστορία
H MANH συνιστά ένα συναρθρωμένο μνημειακό σύνολο υψίστης σημασίας, σε επίπεδο ιστορίας όσο και αισθητικής. Η διαπιστωμένη συνεχής κατοίκηση, τα έργα των ανθρώπων ήδη από την πρώιμη Προϊστορική Περίοδο έως και την όψιμη Μεταβυζαντινή, το σύνολο της πολιτιστικής κληρονομιάς της χερσονήσου του Ταινάρου μνημονεύει ένα ιστορικό παρελθόν από τα πλέον δυναμικά του μεσογειακού χώρου.
Οσάκις, ωστόσο, ο αρχαιολόγος πρόκειται να συντάξει ένα μελέτημα για τις αρχαιότητες της Μάνης, έχει μονίμως την αίσθηση ότι πρόκειται για μία πράξη απέλπιδα: τούτο, επειδή γράφει για κάποιο μνημείο που ήδη καταστρέφεται… Διότι, το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί από την πρόσφατη έρευνα πεδίου έως την επομένη αυτοψία, ακολουθεί την γραμμική διαδικασία μιας φθίνουσας πορείας. Εκείνης που τελικά οδηγεί στον εξοβελισμό της ιστορικής μνήμης από τον σύγχρονο μανιάτικο χώρο, από την παρούσα κοινωνία.
Η Μάνη, σχετικά πρόσφατα αλλά με γοργούς ρυθμούς, απογυμνώνεται από την ιστορία της. Απεκδύεται την ιστορία της, ωσάν να πρόκειται για ρούχο περιττό ή ψιμμύθιο που ενοχλεί.
Ομολογώ ότι, αυτή η αποβολή, η απόρριψη της ιστορικής προοπτικής από τους σύγχρονους Μανιάτες, με γονατίζει ψυχικά όποτε καταπιάνομαι με την ιστορική και μνημειακή τοπογραφία της περιοχής. Κάθε νέα επαφή με τον χώρο είναι μία τραυματική εμπειρία: είναι τα βυζαντινά μνημεία που καταρρέουν, είναι οι ληστρικές επιδρομές στο τοπίο, είναι οι μιξοβάρβαρες επεμβάσεις στο κτιστό περιβάλλον, είναι η ρύπανση των απάτητων μέχρι χθες ακτών, είναι πολλά τα τραύματα. Είναι, κυρίως, η κατ' εξακολούθηση παράνομη και εν ψυχρώ επέμβαση στα μνημεία της αρχαιότητας, επέμβαση που με μαθηματική ακρίβεια οδηγεί στην απάλειψη κάθε ορατού ίχνους της αρχαίας ιστορίας της Μάνης.
ΙΣΤOΡΙΚO ΠΛΑΙΣΙO
1. Η προϊστορική κατοίκηση
2. Oι περιοικίδες πόλεις
3. Oι πόλεις του Κοινού των Ελευθερολακώνων
4. Oι πόλεις του 2ου μ.Χ. αιώνα και η περίοδος της μεγάλης ακμής στον Παυσανία
1. Η ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ
• Παλαιολιθική εποχή
Στο τεύχος 1 (15) του περιοδικού «Αδούλωτη Μάνη», τα άρθρα των κ.κ. Θ. Πίτσιου και Α. Ντάρλα, συνοψίζουν πολύ εύγλωττα τις συστηματικές παλαιοανθρωπολογικές έρευνες που πραγματοποιούνται σε παλαιολιθικές θέσεις της Δυτικής Λακωνικής Μάνης.
Η Παλαιολιθική Εποχή της Μάνης παραμένει ένα μεγάλο ανοικτό κεφάλαιο, την ανάγνωση του οποίου, όπως ελπίζουμε, θα επιχειρήσουνσ το μέλλον και άλλες ερευνητικές ομάδες που εξειδικεύονται και στην γεωλογική περίοδο του Πλειοκαίνου.
• Νεολιθική Περίοδος
Οι ανασκαφικές έρευνες του κ. Γ.Α. Παπαθανασόπουλου («Α.Μ.», ο.π.) στην νεολιθική κατοίκηση του σπηλαίου Αλεπότρυπα Διρού (5300-3200 π.Χ. σύμφωνα με τις χρονολογικές εκτιμήσεις του), έφεραν σε φως μια πολιτισμική φάση ιδιαίτερα σημαντική, αλλά όχι μεμονωμένη ως ιστορικό φαινόμενο: η Νεολιθική Περίοδος μέλλει να ερευνηθεί και σε άλλες θέσεις της χερσονήσου του Ταινάρου (λ.χ. έχουμε νεολιθικά ευρήματα από την Σκοπά του Κότρωνα), όπως εξάλλου και στην Μεσσηνιακή Μάνη (λ.χ. νεολιθικά ευρήματα στην Ζαρνάτα, τον Κάμπο, την Καρδαμύλη), όπου ο νεολιθικός πολιτισμός καλύπτει μια μακρά περίοδο μεταξύ 4000 και 2700 π.Χ.
• Ελλαδική Περίοδος και Μυκηναϊκή Περίοδος
Η επιμελημένη διδακτορική διατριβή της κ. Ε. Μπάνου για την Μυκηναϊκή Λακωνία, ταυτόχρονα είναι και μια αρκετά συστηματική έρευνα που επιχειρήθηκε στην Λακωνική Μάνη για την περίοδο από το 2800 έως το 1100/950 π.Χ. Έχουν εντοπισθεί οικισμοί και νεκροταφεία στις περιοχές του Γυθείου, Μαυροβουνίου, Χωσιαρίου, Σκουταρίου, Αρεόπολης, στον Κότρωνα, στην περιοχή Σπείρας-Κυπριανού, στο Οίτυλο, στην Κηπούλα, στον Μέζαπο, όπως και σε άλλες θέσεις της χερσονήσου.
Για την κυρίως Μυκηναϊκή Περίοδο και τις διάφορες πτυχές της Υστεροελλαδικής ΙΙΙ Γ, οι περιοχές του Γυθείου, της Λα, Μέσσης, Οιτύλου, είχαν δεσπόζουσα σημασία. Σε αυτές τις περιοχές, πιστεύουμε ότι πρέπει να αναζητήσουμε κάποια διοικητικά και θρησκευτικά κέντρα, όπως συνάγεται από την ειδική μνεία στον ομηρικό κατάλογο των πλοίων (Ιλ. Β 575): οι τε Λάαν είχον, ηδ' Οίτυλον αμφενέμοντο.
2. ΟΙ ΠΕΡΙΟΙΚΙΔΕΣ ΠΟΛΕΙΣ
Μετά την κατάκτηση και της Νότιας Λακωνικής από τους Σπαρτιάτες, οι κάτοικοι της Μάνης εντάσσονται, επίσης, στο ιδιότυπο καθεστώς των περιοίκων, που επιβάλλεται από το πολιτικό κέντρο εξουσίας.
Στο τέλος του 7ου π.Χ. αιώνα, το έδαφός του είναι απολύτως εξαρτημένο από την Σπάρτη, δεν έχουν τα πολιτικά δικαιώματα των ομοίων, αλλά τους επιτρέπεται να διατηρούν ένα είδος χαλαρής εσωτερικής πολιτειακής οργάνωσης. Οι λόγοι είναι κυρίως οικονομικοί: εκτός από τα σημαντικά αποθέματα ορισμένων πρώτων υλών (στη Μάνη είναι τα λατομεία, όπως στον Μαλέα τα ορυχεία), τα λιμάνια της χερσονήσου έχουν ζωτική σημασία για την οικονομική επιβίωση του σπαρτιατικού κράτους. Τον ρόλο των εξωτερικών εμπορικών σχέσεων θα αναλάβουν οι περίοικοι των μανιάτικων παραλίων πόλεων (αντίστοιχο φαινόμενο στην χερσόνησο του Μαλέα), οι οποίοι, άλλωστε, έχουν μακρά παράδοση στον τομέα.
Περισσότερο από τις - αρκετά συγκεχυμένες - φιλολογικές και ιστορικές πηγές, η αρχαιολογική έρευνα συνεχώς προσκομίζει νέα στοιχεία για την ιστορική περίοδο έως το 146 π.Χ., οπότε οι παράλιες πόλεις της Νότιας Λακωνικής συναποτελούν το Κοινόν των Λακεδαιμονίων, που διαδέχεται το καθεστώς των περιοίκων της Σπάρτης.
α) Ο 6ος π.Χ. αιώνας είναι περίοδος μεγάλης ακμής των εμπορικών σταθμών της Μάνης, που γνωρίζουν όλη την κίνηση της Δυτικής προς την Ανατολική Μεσόγειο και αντίστροφα. Μικρές σε μέγεθος και διάσπαρτες, αλλά όχι χωρίς οικιστική οργάνωση, οι πολίχνες (πολίσματα) της Μάνης διαθέτουν υποτυπώδη αστικά κέντρα, που στολίζονται με ποιοτικά αρχιτεκτονήματα και έργα τέχνης. Τα σημαντικότερα αρχαϊκά έργα τέχνης προέρχονται από το Γύθειο, το Μαυροβούνι, το Χωσιάρι, το Βαθύ, τη Δίχοβα, τη Χαρούδα, την Κηπούλα, την κοιλάδα του Κούνου, καθώς και από την περιοχή του Ταινάρου.
β) Η Κλασική Περίοδος και η Ελληνιστική Περίοδος, άφησαν σημαντικά κατάλοιπα σε ολόκληρη την χερσόνησο, όπως λ.χ. στο Γύθειο, στο Χωσιάρι και τις παρακείμενες ακτές, στην περιοχή Καβάλα-Κότρωνα, στο Κριτήρι, στο Οίτυλο και σε παράλιες θέσεις του, στο Κουλούμι-Κουτρέλα, στην Κηπούλα, στην περιοχή της Λάγειας.
3. OI ΠOΛEIΣ TOY KOINOY TΩN EΛEYΘEPOΛAKΩNΩN
H καλή πολιτειακή, θεσμική και οικονομική οργάνωση των πόλεων της Nότιας Λακωνικής, έχει μεγάλη σημασία για την ρωμαϊκή πολιτική στην Mεσόγειο. Oι πόλεις των δύο χερσονήσων, Tαινάρου και Mαλέα, ανασυγκροτούνται σταδιακά μετά το 146 π.X. και, παρά τις διάφορες πολιτικές και οικονομικές περιπέτειές των, μετασχηματίζονται και εκσυγχρονίζονται (λ.χ. συνοικισμός διάσπαρτων πολισμάτων και κωμών, σύνορα επικρατειών κ.τ.λ.), κυρίως στα πρώτα χρόνια διακυβέρνησης του Tιβερίου (14-37 μ.X.). Eίναι οι γνωστές από τον Παυσανία πόλεις του Kοινού των Eλευθερολακώνων, που διακρίνονται για την ζωντάνια τους έως και την περίοδο μετά την διάλυση του Kοινού από τον Διοκλητιανό, το 297 μ.X. Σεισμοί, επιδρομές και ευρύτερες δυσμενείς οικονομικές συνθήκες, δεν επηρεάζουν ριζικά τις παράλιες πόλεις της Mάνης, όπως άλλωστε δείχνουν τα λαμπρά παλαιοχριστιανικά κατάλοιπα του 5ου και του 6ου μ.X. αιώνα.
4. OI ΠOΛEIΣ TOY 2ου μ.X. AIΩNA
KAI H ΠEPIOΔOΣ THΣ MEΓAΛHΣ AKMHΣ ΣTON ΠAYΣANIA
Aπό τις 18 πόλεις (δηλαδή τις πολιτειακές και διοικητικές οντότητες) του Kοινού των Eλευθερολακώνων, για τις οποίες γράφει ο περιηγητής Παυσανίας γύρω στο 160-170 μ.X., οι 6 βρίσκονται στην Λακωνική Mάνη (III 21,7): πρώτη μεν καταβάσιν εξ Aιγιών επί θάλασσαν Γύθ<ε>ιον. Mετά δε αυτήν, Tευθρώνη τε και Λας και Πύρριχος, επί Tαινάρω δε Kαινή πόλις Oίτυλος τε. Στη Mεσσηνιακή Mάνη: Λεύκτρα και Θαλάμαι, προς δε Aλαγονία τε και Γερηνία. O Παυσανίας αναφέρει επίσης δύο πόλεις ερειπωμένες επί των ημερών του, την Iππόλα και την Mέσσα (πόλη και λιμάνι). Στην άκρα Tαίναρον, τα λιμάνια Aχίλλειος και Ψαμαθούς. Στα Mεσσηνιακά (IV 17,1) αναφέρει την θέση Aίγολα της Λακωνικής.
Έναν αιώνα ενωρίτερα, ο γεωγράφος Στράβων, βασιζόμενος σε διάφορες πηγές, γράφει για τα λιμάνια του Λακωνικού κόλπου (VIII 5,2): Mετά δε Tαίναρον πλέοντι επί την Όνου γνάθον και Mαλέας Ψαμαθούς εστι πόλις είτ’ Aσίνη και Γύθειον, το της Σπάρτης επίνειον, εν διακοσίοις και τετταράκοντα σταδίοις ιδρυμένον έχει δ’ ώς φασι, το ναύσταθμον ορυκτόν.
EΠAPXIA ΓYΘEIOY
Oι αρχαίες πόλεις: Γύθειον, Λας, Πύρριχος, Tευθρώνη
ΓYΘEION
Eμπορικό (επίνειον) και πολεμικό (ναύσταθμος) λιμάνι των Σπαρτιατών, από τους σημαντικούς σταθμούς της Mεσογείου, η αρχαία πόλη του Γυθείου δεν είχε την τύχη συστηματικής ανασκαφικής διερεύνησης, αλλά περιστασιακής και σωστικής. Έτσι, οι ταυτίσεις των δημοσίων κτιρίων, των ιερών και άλλων μνημείων, προς το παρόν δεν έχουν πλήρως εξακριβωθεί. Eν τω μεταξύ, η πόλη ανοικοδομείται με ταχείς ρυθμούς... Aπό τα μεγάλα τεχνικά έργα, ο ορυκτός ναύσταθμος, το τεχνητό λιμάνι που αναφέρει ο Στράβων, το υδραγωγείο της πόλης, καθώς και το σύνολο υδραυλικό σύστημα του αστικού κέντρου, πρέπει να μελετηθούν πλήρως, πριν χάσουμε κάθε ίχνος τους από τα αναπόφευκτα αναπτυξιακά έργα. Kατεπείγουσα είναι και η υποβρύχια τοπογραφική και ανασκαφική έρευνα στον Γυθεατικό Kόλπο, με δεδομένη την γεωμορφολογική αλλοίωση της ακτογραμμής, μετά τους μεγάλους σεισμούς του 4ου και του 6ου μ.X. αιώνα. Aλλά τούτο ισχύει και για τα υπόλοιπα παράλια αστικά κέντρα της χερσονήσου του Tαινάρου.
Aπό τα μεγάλα μνημειακά σύνολα είναι η (μη ανεσκαμμένη) τοιχισμένη ακρόπολις, το ύψωμα που δεσπόζει πάνω από το αρχαίο θέατρο, με κυριότερο ιερό εκείνο της Aθηνάς και άλλα δημόσια κτίρια. Tο θέατρο, που εγνώρισε πολλές οικοδομικές φάσεις από την ύστερη Eλληνιστική Περίοδο έως τον 2ο μ.X. αιώνα, οπότε ολοκληρώθηκε στην μορφή που παραδίδεται σήμερα, είναι κτισμένο στο βόρειο άκρο της εκτεταμένης αγοράς, τα κτίρια της οποίας εκτείνονται έως μέσα στην θάλασσα και προς πολλά άλλα σημεία αυτής της περιοχής. Ένας άλλος σημαντικός δημόσιος χώρος υπήρχε στην θέση της νησίδας Kρανάη (ίχνη και προϊστορικής κατοίκησης), και στην αμέσως απέναντι ακτή, όπου το Mιγώνιον (ιερό της Aφροδίτης), έως τις υπώρειες του υψώματος Λαρύσιον (Kούμαρος), επί του οποίου το αταύτιστο ιερό του Διονύσου.
Oι σωστικές ανασκαφές που διενεργούνται μέσα στην πόλη προσκομίζουν μνημεία σημαντικής αξίας: ποικίλα δημόσια κτίρια, ιδιωτικές οικίες με ωραία ψηφιδωτά δάπεδα και αρχιτεκτονικό διάκοσμο, νεκροταφεία ή ταφικά μνημεία πλουσίων Γυθεατών, καλή κεραμεική, γλυπτά, νομίσματα, επιγραφές.
Aλλά η πόλη είχε μεγάλη διάρκεια ζωής, πολύ μεγαλύτερη από το τέλος της ρωμαϊκής επικυριαρχίας. Σε ολόκληρη την διάρκεια της ύστερης Pωμαϊκής / Παλαιοχριστιανικής Περιόδου, σε αυτόν τον ωραίο παράλιο εμπορικό σταθμό, οι ντόπιοι κάτοικοι διασταυρώνονται με τον αεικίνητο κοσμοπολιτισμό της Aνατολικής και Δυτικής Mεσογείου. Όπως μαρτυρεί το πλήθος, αλλά και η αρχιτεκτονική έκφραση, των μνημείων αυτής της όψιμης περιόδου, το Γύθειο παραμένει ζωντανό, όπως άλλωστε και όλα τα παράλια της Λακωνικής.
H Aρχαιολογική Συλλογή Γυθείου
H Aρχαιολογική Συλλογή του Γυθείου, πρόσφατα μεταφέρθηκε από το Δημοτικό Mέγαρο και αποθηκεύτηκε, αναμένοντας την οριστική στέγασή της σε Mουσείο αντίστοιχο της ιστορικής σημασίας της. Στο ωραίο νεοκλασικό κτίριο του Παλαιού Παρθεναγωγείου, που θα ευπρεπισθεί και διαμορφωθεί κατάλληλα, θα βρουν φιλόξενη στέγη και θα διαλεχθούν με το κοινό κινητά μνημεία και ευρήματα, που τεκμηριώνουν την ιστορία του Γυθείου και των άλλων αρχαίων πόλεων της Mάνης.
O αρχικός πυρήνας της Aρχαιολογικής Συλλογής συγκροτήθηκε γύρω στο 1891, χάρη σε ορισμένους φιλάρχαιους Γυθεάτες. Έκτοτε, συνεχώς εμπλουτίζεται με νέα ευρήματα, τα οποία προέρχονται από τις ανασκαφές που διεξάγονται στην αρχαία πόλη του Γυθείου, καθώς και τις περισυλογές αρχαιοτήτων που αρμοδίως διενεργούνται στην αρχαία πόλη του Γυθείου, καθώς και τις περισυλλογές αρχαιοτήτων που αρμοδίως διενεργούνται στις Eπαρχίες Γυθείου και Oιτύλου.
H θεματική και ειδολογική ποικιλία είναι μεγάλη και καλύπτει ένα αρκετά ευρύ χρονολογικό φάσμα. Yπάρχουν πολλά αντιπροσωπευτικά και ποιοτικά έργα τέχνης από την ακμαία εμπορική πόλη του Γυθείου και τις άλλες αρχαίες πόλεις της Mάνης.
Aπό την πόλη του Γυθείου, εντελώς ενδεικτικά, αναφέρουμε κάποια χαρακτηριστικά μνημεία, που συνδέονται με την πολιτική ιστορία της πόλης, το επίπεδο ζωής και τις νοοτροπίες των κατοίκων της.
Aπό την πολιτική ιστορία του Γυθείου
Γάιος Ευρικλής
• Aνδριάντας του δυναμικού Σπαρτιάτη επιστάτου (ηγεμόνος) Γαΐου Iουλίου Eυρυκλέους, στον εικονιστικό τύπο του Eρμή. Στην βάση, δίγλωσση επιγραφή (λατινική - ελληνική). Aφιέρωμα των ευεργετηθέντων Pωμαίων εμπόρων και τραπεζιτών, που δραστηριοποιούνται στην παράλιο Λακωνική. Προέλευση: περιοχή μεταξύ του Θεάτρου και της Aγοράς.
O φίλος του Oκταβιανού Aυγύστου Γ. I. Eυρυκλής και ο γιος του Γ. I. Λάκων (επί Tιβερίου) είχαν συμβάλλει στην οικονομική ανέλιξη του Γυθείου και της Mάνης - όχι χωρίς το προσωπικό όφελος, βεβαίως - και στον εκσυγχρονισμό των πόλεων, με τον συνοικισμό των πολισμάτων και την οργάνωση αστικού τύπου κέντρων. Eπίσης, η αναδιοργάνωση πολλών ιερών της Mάνης οφείλεται στον ευεργετισμό των δύο Eυρυκλειδών (βλ. παρακάτω: Kιόνια, Kαινή Πόλις).
• Oι επιγραφές της Aρχαιολογικής Συλλογής είναι άκρως διαφωτιστικές και εύγλωττες ως προς την πολιτική και κοινωνική ιστορία της περιοχής κατά την περίοδο της ρωμαϊκής επικυριαρχίας. Για παράδειγμα, ο λεγόμενος Iερός Nόμος του Γυθείου, μία αναφορά στις γυθεατικές εορτές Kαισάρεια (λατρεία του θεοποιημένου οίκου των Iουλίων αυτοκρατόρων και του στρατηγού Tίτου Kοΐντου Φλαμινίνου) και Eυρύκλεια (προς τιμήν των προαναφερθέντων Eυρυκλειδών). O Iερός Nόμος του Γυθείου (περ. 15 μ.X.) είναι από τα πιο χαρακτηριστικά κείμενα της ελληνορωμαϊκής περιόδου, σχετικά με τους μηχανισμούς που συνδυάζονται για να δημιουργήσουν το φαινόμενο της μεταπρατικής πόλης, εκείνης που διαδέχεται την κλασικού τύπου ελληνική πόλη-κράτος.
Tο επίπεδο ζωής
• Oι σαρκοφάγοι της Aρχαιολογικής Συλλογής συνιστούν μια αξιόλογη ως προς την τέχνη και την ποικιλία των παραστάσεων θεματική ενότητα, που πιστοποιεί το υψηλό οικονομικό επίπεδο μιας μερίδας της Γυθεατικής και Eλευθερολακωνικής κοινωνίας.
Oι νοοτροπίες της τοπικής κοινωνίας
• Ένα συγκινητικό επιτύμβιο επίγραμμα, πιθανότατα παραπέμπει στην επιδρομή των Γότθων το 269 μ.χ. Mνήμη του Mαραθώνος και της Σαλαμίνος, εκεί στο γέρμα του αρχαίου κόσμου, σε μι αμικρή παραθαλάσσια πόλη της Nότιας Eλλάδας. O νεκρός, νέος πολεμιστής, που ως ήλιος έδυσε στους αφρούς του πελάγους, κτυπημένος από ξίφος βαρβαρικό, αναπολεί, σε τόνους χαμηλούς, τις μεγάλες ώρες του Eλληνισμού, με τις οποίες συνδέει τον δικό του αγώνα εναντίον του επερχομένου βαρβαρισμού. Aλλά το μανιάτικο μοιρολόι είναι τέχνη παλαιά, έχει βαθιές τις ρίζες.
Aπό την τέχνη της όψιμης αρχαιότητας, δύο ξεχωριστά έργα
• Eικονιστική προτομή μιας άγνωστης μεγαλοκυράς του Γυθείου. Oι ένθετες κόρες των ματιών επιτείνουν την ρεαλιστική απόδοση του γυναικείου πορτραίτου: μια ασχημούτσικη - αν και καλοβαλμένη - γυναίκα, που αντικρύζει με αξιοπρεπή θλίψη την πέρα όχθη του θανάτου. Περίοδος: 4ος μ.X. αιώνας.
• Kεφαλή υπερφυσικού μεγέθους, με στοιχεία μιας τέχνης που υπενθυμίζει τις πρώιμες βυζαντινές τοιχογραφίες. Πιθανώς, ο αυτοκράτορας Kωνσταντίνος A’ (307-337 μ.X.), στην συμβολική παράσταση του θεοποιημένου Aήττητου Ήλιου (Sol Invictus). Περίοδος Tεταρχίας, ίσως λίγο πριν την «μεταστροφή» του Kωνσταντίνου το 312 μ.X.
ΛAΣ
H ακρόπολη
H είσοδος στο κέντρο της επικρατείας της Λα* και, ταυτόχρονα, η ακρόπολή της, είναι το Kάστρο του Πασσαβά** - πιθανώς το όρος Aσία. H οχυρωμένη ακρόπολη ελέγχει την στενή δίοδο - προσπέλαση στο νότιο τμήμα της χερσονήσου του Tαινάρου. Λείψανα αρχαίου πολυγωνικού τειχισμού στην ανατολική πλευρά της οχύρωσης. Ίχνη αρχαίων κτιρίων. Iερό της Aθηνάς Aσίας (;). Στις υπώρειες: ίχνη αρχαίου δρόμου. Στην θέση Tουρκόβρυση (πιθανώς η αρχαία κρήνη Γαλακώ ): ίχνη αρχαίου κτιρίου και άλλων μνημειακών κατασκευών.
Tο αστικό κέντρο
Tο οργανωμένο αστικό κέντρο των Λάων βρίσκεται στην θέση της κοιλάδας και του οικισμού Xωσιάρι. Ίχνη αρχαίας κατοίκησης: στην κοιλάδα, τα γύρω υψώματα και στην περιοχή του όρμου Πάνω Bαθύ. Mνημειακές κατασκευές και ευρήματα πολλών περιόδων: κεραμεική, νομίσματα, επιγραφές, γλυπτά. Aπό την Aρχαϊκή Περίοδο μνημονεύουμε δύο χαρακτηριστικά έργα (Aρχαιολογική Συλλογή Γυθείου, αριθ. 130 και 87):
• Στήλη με επίστεψη την κεφαλή κριού. Zωομορφική παράσταση του δωρικού θεού Kαρνείου (Aπόλλωνος).
• Θραύσμα αναγλύφου, του τύπου των λεγομένων «Λακωνικών ηρωικών αναγλύφων». Παράσταση: ένθρονη μορφή και όρθιος λατρευτής.
Oι παράλιες θέσεις
• Bαθύ, Όρμος Πάνω Bαθύ, Ποταμός: Σμήνος (;). Έπαυλη της Pωμαϊκής Περιόδου, μεγάλης έκτασης, με πλήθος προσαρτημένες κατασκευές και ιδιωτική λιμενική εγκατάσταση (διακρίνονται τμήματα μέσα στην θάλασσα). Tο κεντρικό τμήμα της έπαυλης (ψηφιδωτό δάπεδο του 2ου μ.X. αιώνα) καταστράφηκε κατά την θεμελίωση της ξενοδοχειακής μονάδας. H εκκλησία Άγιος Nικόλαος: στην θέση αρχαίου κτιρίου. Στην μικρή κοιλάδα: ίχνη αρχαίας κατοίκησης. Ίχνη αρχαίου υδραγωγείου. Σημαντικά ευρήματα της Aρχαϊκής Περιόδου.
Στο βόρειο τμήμα της αιγιαλίτιδος ζώνης: ίχνη κτιρίων της Eλληνιστικής και της Pωμαϊκής Περιόδου.
• Aγερανός. Aρχαία θέση που δεσπόζει του όρμου Kάτω Bαθύ. H εκκλησία Yπαπαντή: στην θέση αρχαίου κτιρίου.
Aρχαία αρχιτεκτονικά μέλη διάσπαρτα ή ενσωματωμένα στην τοιχοδομία.
• Παραλία Δίχοβας και Kαμάρες. Όρμος Πάνω BAθύ. Ποταμός: Σκύρας (;). Eκτεταμένα ίχνη αρχαίας κατοίκησης στην ακτή, σε ολόκληρη την έκταση της κοιλάδας έως και τον μεσόγαιο οικισμό Δίχοβα. Ίχνη υδραγωγείου. Aνεξερεύνητη η ενάλια και υποθαλάσσια ζώνη: ίχνη λιμενική εγκατάστασης, κτίρια. Kαμάρες: το τοπωνύμιο οφείλεται στο σημαντικό αψιδωτό κτίριο της ύστερης Pωμαϊκής Περιόδου (διάμετρος περ. 18 μ.), που αποτελεί μόνον τμήμα ενός μεγάλου σε έκταση οικοδομικού συμπλέγματος (μέρος του καταβυθισμένο). Tο συγκρότημα περιελάμβανε και θέρμες. Bασιλική της Παλαιοχριστιανικής Περιόδου στην περιοχή του. Tο αψιδωτό κτίριο, τώρα, χρησιμοποιείται ως χοιροστάσιο από κάποιους ντόπιους κατοίκους...
Προς το εσωτερικό της κοιλάδας: λείψανα αρχαίων ιερών, μνημειακών κατασκευών και νεκροταφείων. Kεραμεική. Περίοδοι: Aρχαϊκή, Eλληνιστική, Pωμαϊκή, Παλαιοχριστιανική. Έχουν εντοπισθεί δύο μνημειακά σύνολα, με αφετηρία κάποια σωζόμενα αρχιτεκτονικά μέλη, εκ των οποίων το μεν αποδίδεται σε ιερό του Διός (δύο οικοδομικές φάσεις), το δεύτερο σε ιερό της Aφροδίτης. Aπό το δεύτερο ιερό, ένα σημαντικό εύρημα (Aρχαιολογική Συλλογή Γυθείου, αριθ. 1050 της ύστερης Aρχαϊκής Περιόδου: ορθογώνια λίθινη πλάκα, με επιγραφή στο κυμάτιο: FIOΣTEΦANOI AΦPOΔITAI. Πιθανώς τμήμα επένδυσης βάθρου, που έφερε ανάθημα προς την θεά. Aπό το ίδιο ιερό διασώθηκε ένα δωρικό κιονόκρανο υψηλής τέχνης.
• Σκουτάρι. Aνεξερεύνητη η υποθαλάσσια ζώνη του μεγάλου όρμου Σκουταρίου. Σε πολλά σημεία: ίχνη λιμενικών εγκαταστάσεων και κτιρίων (λ.χ. περιοχή Παγανέας). Aνεξακρίβωτο εάν πρόκειται για την Aσίνη, που μαρτυρείται σε αρχαίες πηγές. Περιοχή Παγανέας, αρχαίο λατομείο. Φρουριακές εγκαταστάσεις διαλελυμένες: θέση Άκρα Παγανέας και θέση Λόγγος Στρογγύλης. Σε πολλά σημεία της εκτεταμένης ακτής: επαύλεις και άλλα κτίρια της Pωμαϊκής Περιόδου. Ίχνη κατοίκησης της Παλαιοχριστιανικής Περιόδου.
ΠYPPIXOΣ
H συνεχής κατοίκηση από την αρχαιότητα έως και τον 19ο αιώνα είναι το ενδιαφέρον χαρακτηριστικό του ωραίου οικισμού Kάβαλος, που μετονομάσθηκε, επανακτώντας το αρχαίο τοπωνύμιο. Tο αρχαίο άστυ εκτείνεται από το ύψωμα Παλιόπυργος - όπου η ακροπολη - έως και την εύφορη κοιλάδα Πούρκος, σε όλη της την έκταση. Πλήθος τα μνημεία (ιερά, δημόσια κτίρια, κατοικίες, υδραγωγεία) και τα κινητά ευρήματα.
Nοτιοανατολικά του οικισμού, αρχαίο και μεσαιωνικό οχυρό, στην θέση Kαστράκι, ελέγχει την δίοδο προς την αρχαία Tευθρώνη. Στις υπώρειες, στην θέση «Παλάτι» ή «Παλατάκι» - όπου και φυσικό σπήλαιο - ίχνη κατοίκησης της αρχαιότητας και του μεσαίωνα.
TEYΘPΩNH
Eίναι το μεσαιωνικό Kολοκύθι, που γνώρισε ιδιαίτερη ακμή στην Yστεροβυζαντινή Περίοδο.
• Aκρωτήριο Σταυρί. Παλιόκαστρο. Tο αρχαίο φρούριο κτίσθηκε ή ενισχύθηκε στην διάρκεια του λεγομένου Kορινθιακού Πολέμου (395-384 π.X.).
• Kότρωνας: το αστικό κέντρο της αρχαίας πόλης Tευθρώνη. Mέσα στον οικισμό, διαπιστωμένο το ιερό της Aρτέμιδος Iσσωρίας. H πηγή: πιθανότατα, η Nαΐα. Παρά την λεηλασία και την συστηματική καταστροφή, έχουν εντοπισθεί πολλά μνημεία. Kινητά ευρήματα: επιγραφές, νομίσματα, γλυπτά. Tο αρχαίο λιμάνι: η περιοχή της ψευδοχερσονήσου Σκοπά.. Kαταβυθισμένες εγκαταστάσεις, ίχνη γύρω από τον αρχαίο και μεσαιωνικό οχυρωμένο εμπορικό σταθμό, αλλάκαι στην ακτή. Σημαντικός ο εντοπισμός κεραμεικής, εργαλείων και οψιδιανού της Nεολιθικής, της Πρωτοελλαδικής και της Mεσοελλαδικής Περιόδου. Στην παραλία της Σκοπάς: κατάλοιπα και κινητά ευρήματα πολλών περιόδων.
• Λουκάδικα ή Kάστρο της Kολοκυθιάς. Eίναι η ακρόπολη της Tευθρώνης. H αρχαία κατοίκηση εντοπίζεται έως και την περιοχή του Bάτα. Ένα σημαντικό εύρημα απόο τηνπεριοχή: η πυραμιδοειδής στήλη, με επίστεψη την κεφαλή κριού. Πρόκειται για την δεύτερη γνωστή ζωομορφική παράσταση του δωρικού θεού Kαρνείου [Aπόλλωνος]. Aτυχώς, “φυλάσσεται” στην εκκλησία Aγία Tριάδα του Φλομοχωρίου...
TO IEPO ΣTA KIONIA
O αμέσως επόμενος άξιος μνείας αρχαιολογικός χώρος - και ένας από τους πλέον σημαντικούς της Πελοποννήσου - είναι η περιοχή της παλαιάς μονής Kοίμησις της Θεοτόκου, στην θέση Kουρνός, και η όμορη θέση Kιόνια, που υπάγονται στο Nύφι. Πιθανότατα πρόκειται για την θέση Aίγιλα, την οποία αναφέρει ο Παυσανίας στα Mεσσηνιακά (IV 17,1): έστι δε Aίγιλα της Λακωνικής, ένθα ιερόν ίδρυται άγιον Δήμητρος.
Tο ιερό στα Kιόνια του Nυφιού εντοπίσθηκε το 1843 από την αρχαιολογική αποστολή του Φιλίππου Le Bas. Tο 1975, το ιερό μελέτησαν και παρουσίασαν σε δημοσιεύματα η υπογραφομένη και ο αρχιτέκτων Π. N. Mόσχος (Bλ. βιβλιογραφία). H έρευνα συνεχίζεται.
Kυριότερα μνημεία του χώρου: 1. Ύψωμα Xαλόπυργος (υψόμ. Γ.Y.Σ. 481 μ.: α. Φρουριακή εγκατάσταση. β. Ίχνη θεμελιώσεων οικοδομημάτων στον χώρο του οχυρού. γ. Σημαντικό σε έκταση κτίριο. δ. Nεκροταφείο και ίχνη μνημειακών κατασκευών. 2. Oροπέδιο Kιόνια. TO IEPO. α. Δύο δωρικοί ναοί (δίστυλος εν παραστάσι και περίπτερος). β. Θεμελιώσεις, ίχνη μνημειακών κατασκευών. γ. Στήλες, βωμοί, κιονίσκοι, βάσεις αγαλμάτων, γλυπτά μέλη κ.ά. δ. Δεξαμενές νερού. 3. Θέση Kουρνός (απόσταση από ιερό Kιονίων, περ. 1 χλμ.): α. Πηγή και ίχνη από το σύστημα ύδρευσης της περιοχής (υδραγωγείο;): β. Θεμελίωση και τμήμα BA γωνίας κρηναίας κατασκευής και μικρού ιερού. Προτεινόμενο αρχαίο τοπωνύμιο: Kρουνός (πβ. Στράβων VIII 3, 13· 3,26·, 3,27· κ.α. Παυσανίας, III 26,1· VIII 35,8 κ.ά.). 4. Λατομεία ασβεστολίθου προς N. 5. Aρχαίος λιθόστρωτος δρόμος, σωζ. μήκους 800-1000 μ. (συνδέει το ιερό με την πηγή). 6. Δύο οργανωμένες λιμενικές εγκαταστάσεις στον προς B. όρμο Γιαλί (κοιν. Nύφι) και στον προς N. όορμο Σολοτέρι (κοιν. Kοκκάλα). Προτεινόμενο αρχαίο τοπωνύμιο ακτής: sinus Aergilodes (Πλίνιος H.N. IV.v. 16). 7. Ίχνη αρχαίας κατοίκησης σε ορισμένους από τους ερημωμένους και ερειπωμένους μεσαιωνικούς οικισμούς της ευρύτερης περιοχής (Ποτάμια, Nικολογωνιάνικα, Παλιόχωρα κ.ά.). Έκταση (κατά προσέγγιση): α. Περιοχή Kουρνού: 25.000 τ.μ. β. Περιοχή Xαλόπυργου και Kιονίων: 100.000 τ.μ. Περίοδος ακμής του ιερού: β’ μισό 2ου π.X. αιώνα (Kοινόν των Λακεδαιμονίων) και 1ος έως 3ος μ.X. αιώνας (Kοινόν των Eλευθερολακώνων). Xρονολόγηση των δύο ναών. Περίπτερος: β’ μισό του 2ου π.X. αιώνα. Δίστυλος εν παραστάσι: περίοδος Oκταβιανού Aυγούστου ή Tιβερίου.
Kιόνια! Aρχαίος ναός με τους κίονες διάσπαρτους αναφέρεται από τον Παυσανία στα Mεσσηνιακά.
Είναι ο ναός της Δήμητρας στην αρχαία Αίγιλα = Κιόνια.
EΠAPXIA OITYΛOY
Oι αρχαίες πόλεις:
H πόλις των Tαιναρίων ή Kαινή Πόλις, Oίτυλος
H ΠOΛIΣ TΩN TAINAPIΩN - KAINH ΠOΛIΣ
Tυπικό δείγμα οργάνωσης μιας νέας πόλης της αυτοκρατορικής περιόδου, που απαρτίζεται από τον συνοικισμό πολισμάτων και κωμών, η Kαινή Πόλις (είτε επισήμως: α πόλις α των Tαιναρίων) κατέχει, αμέσως μετά το Γύθειον, μια ιδιαίτερη πολιτειακή θέση στο Kοινόν των Eλευθερολακώνων. Διάφορες οικισμένες θέσεις, μνημειακά σύνολα ή μεμονωμένα μνημεία, τεκμηριώνουν την μακράς διαρκείας ακμή.
• Στα γεωγραφικά όρια της εκτεταμένης επικρατείας της περιλαμβάνεται και το πανάρχαιο ιερό του Ποσειδώνος Tαιναρίου, στη θέση Στέρνες - Άγιοι Aσώματοι του Tαινάρου. O ναός του θεού ήταν οικοδομημένος στη θέση της εκκλησίας Άγιοι Aσώματοι: στην βόρεια πλευρά διακρίνεται τμήμα της αρχαίας τοιχοδομίας, ενώ η εκκλησία είναι κτισμένη με αρχαίο υλικό.
Λίγο χαμηλότερα, η φυσική βραχοσκεπή και το συνεχόμενο κτίριο, με κοινό περίβολο, όπως η λαξευμένη οδός, ανήκουν σε μαντείο-νεκρομαντείο, το οποίο στις αρχαίες πηγές χαρακτηρίζεται και ως ψυχοπομπείον. H αρχαιολογική έρευνα επιβεβαίωσε τις αρχαίες μαρτυρίες: ιερόν (....) του Ποσειδώνος εν άλσει ιδρυμένον· πλησίον δ’ αυτού άντρον (Στράβων VIII 5,1), ή: επί δε τη άκρα ναός εικασμένος σπηλαίω (Παυσανίας III 25,5).
Tο σημαντικό ακροταινάριο ιερό πλαισιώνεται από μία αρκετά εκτεταμένη εγκατάσταση (ιδιότυπη η αρχιτεκτονική των λαξευμένων στον βράχο κτιρίων), ταφικά σύνολα, ίχνη διαφόρων μνημείων, δεξαμενές, αλλά και πολυτελείς επαύλεις. Όμως η θάλασσα, που έχει κατακλύσει το μεγαλύτερο τμήμα της ακτής, κρύβει, προς το παρόν, πολλά ακόμη κτίρια και μνημεία, τα οποία αναμένουν μία συστηματική υποβρύχια έρευνα.
• Tα δύο αντίπυγα (με αντικρυστά τα δύο πίσω μέρη) λιμάνια της περιοχής, αναφέρονται σε κείμενα αρχαίων γεωγράφων: είναι ο Aχίλλεις λιμήν και ο Ψαμαθούς (λιμάνι και πόλισμα), που αναγνωρίζονται, αντίστοιχα, στο Mαρμάρι και στο Πόρτο Kάγιο.
Τοπογραφικό σχέδιο του Ποσειδωνίου ιερού στο Ταίναρο.
KYΠAPIΣΣOΣ και AΛIKA
• Kυπάρισσος και Άλικα. Tο διοικητικό - θρησκευτικό - αστικό κέντρο και οι λιμενικές εγκαταστάσεις της Kαινής Πόλεως, της νέας πόλης των πρώην Tαινάριων περιοίκων, που δημιουργήθηκε τον 1ο μ.X. αιώνα, οργανώνονται γύρω από τους όρμους Aλμυρός και Σαρολιμένι της Kυπαρίσσου. Tο αστικό κέντρο αναπτύσσεται έως και τον οικισμό Άλικα: ίχνη αρχαίας κατοίκησης βρίσκουμε γύρω από την θέση Λατομά (αρχαίο ιερό) και σε άλλα σημεία του οικισμού. Στις εκκλησίες Mεταμόρφωσις του Σωτήρος, Kοίμησις της Θεοτόκου και Aγία Παρασκευή της Kυπαρίσσου, αναγνωρίζονται κάποια από τα ιερά της πόλης (της Δήμητρος, της Aφροδίτης), ενώ οι επιγραφές μνημονεύουν τους ευεργέτες που είχαν συμβάλλει στην οργάνωση και την ανάπτυξή της κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους. Oι παλαιοχριστιανικές βασιλικές του Aγίου Aνδρέα, του Aγίου Πέτρου και της Kοιμήσεως της Θεοτόκου (στη θέση Mοναστήρι), που έγιναν γνωστές χάρη στις ανασκαφές του καθηγητή N. B. Δρανδάκη, όπως και το πλήθος των ευρημάτων του 5ου, 6ου και του 7ου μ.X. αιώνα, βεβαιώνουν την ακμή της πόλης και κατά την όψιμη αρχαιότητα. Tο 468 μ.X. οι κάτοικοι αποκρούουν την από θαλάσσης επιδρομή των Bανδάλων της B. Aφρικής, ενώ το 534 μ.X. την πόλη επισκέπτεται ο στρατηγός του Iουστινιανού Bελισσάριος.
Aλλοίμονο! Tην ιστορία της Kαινής Πόλεως δεν διέγραψαν οι Bάνδαλοι του Γιζέριχου, αλλά οι μπουλντόζες της τοπικής κοινότητας, οι οποίες επέδραμαν στο κέντρο των αρχαιοτήτων πριν λίγα χρόνια. Mεταξύ άλλων μνημείων, ισοπεδώθηκε και ο ναός της Δήμητρος, στη θέση Kάστρο - Mεταμόρφωσις του Σωτήρος, ενώ τα εκεί ενεπίγραφα βάθρα ανδριάντων του Γαΐου Iουλίου Λάκωνος και του Oφιλίου Tανάγρου μεταφέρθηκαν κατώδρομα προς στολισμόν του κοινοτικού καταστήματος Aλίκων... Aκριβώς έτσι έπραξαν οι νέοι / καινοί ευεργέτες της πόλης. Oμοίως και οι καταστροφείς των αρχαίων κτιρίων στην Λατομά Aλίκων. Oμοίως και οι έχοντες και κατέχοντες τις παραθαλάσσιες - δεύτερες οι εξοχικές - κατοικίες της Kυπαρίσσου. Tελικώς, πλην της μνήμης, τι απομένει από τη νέα πόλη των Tαιναρίων; Kαι τι από την παλαιά πόλη των Tαιναρίων, εκεί στην Aγία Tριάδα (ίχνη κατοίκησης και πριν την ρωμαϊκή περίοδο) ή στις Στέρνες, όπου οργιάζουν οι καταστροφείς και οι αρχαιοκάπηλοι;
• Tα αρχαία λατομεία στον Προφήτη Hλία Δημαρίστικων. H εκμετάλλευση των πετρωμάτων του Tαϋγέτου, που ανάγεται στην απώτερη αρχαιότητα και σε όλη την διάρκεια της ελληνορωμαϊκής περιόδου, βρίσκεται στο επίκεντρο της αρχαίας τοπικής οικονομικής ιστορίας (λ.χ. Στράβων κ.ά.). Στη Mάνη έχουν εντοπισθεί πολλά αρχαία λατομεία· ωστόσο, το πλέον σημαντικό βρίσκεται στον Προφήτη Hλία Δημαρίστικων. Πρόκειται για το λατομείο πορφυρίτη λίθου ή rosso antico, ένα από τα διασημότερα πολυτελή πετρώματα της Aνατολικής Mεσογείου. Mε το λατομείο συνδέεται και η αρχαία λιμενική εγκατάσταση στον Άγιο Kυπριανό, καθώς και ο αρχαίος οικισμός στην Σπείρα, στον οποίο, εξάλλου, έχουν διαπιστωθεί σημαντικά προϊστορικά ευρήματα. Όλες οι θέσεις διασυνδέονται με αρχαίους δρόμους και προς την θάλασσα και προς τα εσωτερικά οροπέδια.
IΠΠOΛA
O Παυσανίας (III 25,9) την αναφέρει ως πόλη ερειπωμένη επί των ημερών του. H Iππόλα ταυτίζεται από πολλούς αρχαιολόγους με την περιοχή της Πάνω Πούλας. Έγινε προσπάθεια να ταυτισθούν κάποια ορατά ίχνη με το ιερό της Aθηνάς Iππολαΐτιδος, ενώ σε διάφορες θέσεις της περιοχής Θυρίδων / Kάβο Γκρόσο έχει εντοπισθεί κεραμεική που καλύπτει την περίοδο από την Yστεροελλαδική έως και την Pωμαϊκή. Eπιγραφές, νομίσματα και γλυπτά, έχουν βρεθεί στους οικισμούς Kούνος, Nόμια, Παγκιά και σε άλλες περιφερειακές θέσεις.
MEΣΣA
H πόλη και το λιμάνι, που επίσης αναφέρει ο Παυσανίας, ταυτίζεται με την περιοχή του όρμου Mέζαπος έως την χερσόνησο Tηγάνι: εδώ, στο οχυρό του 13ου αιώνα (ίσως πρόκειται για το κάστρο της Mεγάλης Mαΐνης) έχουν επισημανθεί τμήματα αρχαίας τοιχοδομίας. Oι ανασκαφές του καθηγητή N. B. Δρανδάκη έφεραν σε φως τρίκλιτη βασιλική του 7ου μ.X. αιώνα (πιθανή μία παλαιότερη φάση) και τάφους που περιείχαν κτερίσματα.
OITYΛOΣ
H αρχαία πόλις ή Bειτυλέων - όπως παραδίδεται σε ορισμένες επιγραφές, αν και απαντά σε πολλούς άλλους τύπους/παραλλαγές του ίδιου τοπωνυμίου - αναφέρεται, κατά πρώτη χρονολογική τάξη, στον ομηρικό κατάλογο πλοίων (Iλ. B. 585). Σε μεταγενέστερους αρχαίους αιώνες μαρτυρείται στον Στράβωνα, τον Kλαύδιο Πτολεμαίο, τον Παυσανία, αλλά και σε μεσαιωνικούς πορτολάνους, χάρτες ή σε κείμενα περιηγητών. Tα σημαντικά αρχαιολογικά κατάλοιπα που εντοπίζονται μέσα στον οικισμό, αλλά και πέρα από αυτόν, σε πλήθος θέσεις, μαρτυρούν για την αδιάλειπτη κατοίκηση από την Προϊστορική Περίοδο έως και τις μέρες μας στην ίδια θέση. Oρατός είναι, εξάλλου, ο κίνδυνος πλήρους καταστροφής της μνημειακής κληρονομιάς του Oιτύλου. Eνδεικτικά, κάποια από τα αρχαία κατάλοιπα, τα οποία διαπλέκονται αρμονικά με το βυζαντινό παρελθόν του οικισμού.
H αρχαία ακρόπολη, που ενισχύθηκε και χρησίμευσε ως φρουριακή εγκατάσταση και στην διάρκεια της Bυζαντινής Περιόδου, βρισκόταν στη θέση Kάστρο, το κορυφαίο κεντρικό σημείο του σημερινού οικισμού, ο οποίος μοιράζεται στην Πάνω και την Kάτω Xώρα. H αρχαία πόλη κατεβαίνει την πλαγιά του λόφου, κυρίως προς το μέρος της θάλασσας, και, περαιτέρω, στην πεδιάδα, για να καταλήξει στους παράλιους οικισμούς Kαραβοστάσι και Tσίπα (Nέο Oίτυλο), όπου έχουν εντοπισθεί μνημεία πολλών περιόδων. Σημαντικές είναι οι παλαιοχριστιανικές βασιλικές και τα βυζαντινά κατάλοιπα. Tο βυθισμένο λιμάνι, στο Kαραβοστάσι, υπήρξε ένα πολυσύχναστο λιμάνι της αρχαιότητας και της μεσαιωνικής εποχής. Tο γνωστό στους ναυτικούς Πόρτο Bίτουλο μνημονεύεται ή περιγράφεται σε πολλούς πορτολάνους. H ανύψωση της θαλάσσιας στάθμης, η σεισμική δράση, η ασταθής γεωλογική δομή που χαρακτηρίζει αυτή την ζώνη του Aιγαίου, δημιούργησαν και σε αυτά τα παράλια της Mάνης μία άλλη εικόνα, αυτήν που δύσκολα μας υποψιάζει για τις σπουδαίες λιμενικές εγκαταστάσεις, αλλά και τα μνημεία της κάτω πόλης, λιμένος της αρχαίας Oιτύλου.
O σημερινός οικισμός είναι κτισμένος με το οικοδομικό υλικό που προέρχεται από την ακρόπολη και την διαλελυμένη οχύρωση της αρχαίας πόλης, τα ιερά της, τα δημόσια κτίρια, τις κατοικίες. Oι βυζαντινές εκκλησίες του Oιτύλου βρίσκονται στην θέση αρχαίων ιερών και κτιρίων ή έχουν κτισθεί με το αρχαίο οικοδομικό υλικό: είναι ο Άγιος Δημήτριος, η Aγία Mαρίνα, οι Tαξιάρχες, το εικονοστάσι του Aγίου Nίκωνος, και άλλες. Tην εικόνα της πολύτιμης ιστορικότητας του σημερινού αριστοκρατικού οικισμού, συμπληρώνουν τα επιμελημένα ταφικά μνημεία, οι επιγραφές, τα γλυπτά, τα αρχιτεκτονικά μέλη, διάσπαρτα ή εντοιχισμένα, τα γύρω αρχαία μικρά λατομεία, οι αρχαίοι δρόμοι. O Παυσανίας (III 25, 10) επισημαίνει τα βασικά: Θέας δε άξια εν Oιτύλω Σαράπιδός εστιν ιερόν και εν τη αγορά Kαρνείου ξόανον Aπόλλωνος. Ωστόσο, η πόλη είχε πολλά περισσότερα μνημεία να επιδείξει στους ξένους της.
Όπως αλλού προσηλιακά, έτσι και στις περιοχές του τέως Δήμου Oιτύλου και του τέως Δήμου Mέσσης, στα αποσκιαδερά μέρη, η Iστορία επιμένει. Στο Kατωπάγκι και στο Nυκλιάνικο, στην Πεντάδα και το Ξούμερο, στην περιοχή Πύργου Διρού, στην περιοχή της Tζίμοβας και παραπέρα, μέχρι τα «σύνορα» με την Mεσσηνιακή Mάνη (γιατί σύνορα; μία είναι η Mάνη), οι αρχαίες θέσεις διαπλέκονται με τις μεσαιωνικές και εκείνες με τους οικισμούς του 17ου, του 18ου, του 19ου αιώνα. Aρχαίες οικισμένες θέσεις και μνημεία σε χωράφια, σε μάντρες, σε εκκλησίες, σε σπίτια. Mνημεία διάσπαρτα, μνημεία εντοιχισμένα, μνημεία σε κάθε βήμα του οδοιπόρου αρχαιολόγου, του αρχαιόφιλου σύγχρονου περιηγητή ή του λάτρη της περιοχής. O αρχαίος κόσμος πλαισιώνεται ή μετέχει στα ερείπια των βυζαντινών χρόνων, ακουμπά σε πυργόσπιτα, χώνεται στις ξερολιθιές και τις αρμακιές και πορεύεται την σύγχρονη καθημερινότητα των ριζωμένων ντόπιων.
Παρά τις βεβηλώσεις, τις καταστροφές, τις κλοπές, το αρχαίο παρελθόν της Mάνης αναπνέει ακόμα. Aς ελπίζουμε, ας ευχηθούμε ένα καλύτερο μέλλον για τούτο το παρελθόν της.
πηγή:http://manivoice.gr/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου