Η κοινωνία της αρχαίας Λακεδαίμονος

Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΟΣ

Επιγραμματικά οι κοινωνικές τάξεις της αρχαίας Σπάρτης ήταν οι παρακάτω:

• όμοιοι
• υπομείωνες
• περίοικοι
• είλωτες

Όμοιοι ήταν οι πολίτες της Σπάρτης με πλήρη πολιτικά δικαιώματα, δηλαδή αυτοί που είχαν την ιδιότητα του Σπαρτιάτη πολίτη. Ήταν οι πολίτες που από τα 7 τους χρόνια περνούσαν την αγωγή, δηλαδή την σπαρτιατική εκπαίδευση που ως στόχο είχε να δώσει φοβερούς πολεμιστές και ολιγαρκοίς πολίτες. Οι έφοροι της Σπάρτης έπαιρναν τα παιδιά στην ηλικία των επτά ετών και τα έντασσαν στις αγέλες οι οποίες εντάσσονταν στην βουή, δηλαδή το σύνολο των μικρών Σπαρτιατών που είχαν ενταχθεί στην αγωγή. Φυσικά σε αυτό το πρώτο στάδιο η εκπαίδευση ήταν προσαρμοσμένη στην ηλικία
των παιδιών, με τις αθλοπαιδίες και την ενστάλλαξη της αρετής, της ομαδικότητας και φυσικά της πειθαρχίας να έχουν πρωτεύοντα ρόλο. Ως προς την πνευματική εκπαίδευση, οι μικροί Σπαρτιάτες μάθαιναν ανάγνωση και γραφή ενώ δεσπόζουσα θέση είχε και η ενασχόληση με τη μουσική. Αργότερα στο 14ο έτος ξεκινούσε η κυρίως στρατιωτική εκπαίδευση την Σπαρτιατών. Η εκγύμναση γινόταν ακόμη σκληρότερη και στα 20 του χρόνια ο νεαρός Σπαρτιάτης θεωρούνταν πια "ειρήν" δηλαδή άνδρας. Σε αυτήν την ηλικία η αγωγή ουσιαστικά ολοκληρώνονταν, ωστόσο οι Σπαρτιάτες δεν σταματούσαν να γυμνάζονται εντατικά και να εξασκούνται στην πολεμική τέχνη έως και τα 30 τους χρόνια όταν πλέον αποκτούσαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα, ενώ έως τότε είχαν μόνο υποχρεώσεις.

Καθόλη την διάρκεια της ιστορίας της Σπάρτης, ο αριθμός των "ομοίων" μειωνόταν σταθερά με τις κατά καιρούς αυξήσεις του πλήθους τους να αποτελούν μικρές αναλαμπές. Αυτή η σταθερή μείωση οφείλετε σε διάφορους λόγους. Ένας λόγος, αν και χωρίς μεγάλη σημασία, είναι οι συνεχείς πόλεμοι που διεξήγαγαν οι Σπαρτιάτες, από τους οποίους έχαναν έναν άλφα αριθμό ομοίων που ακόμη και αν αυτοί ήταν λίγοι, κάθε απώλεια για τους Σπαρτιάτες ήταν σημαντική λόγο του μικρού τους πληθυσμιακά αριθμού (των ομοίων δηλαδή). Eπίσης ο καταστρεπτικός σεισμός του 464 π.Χ. προκάλεσε στην επικράτεια της Λακεδαίμονος πολύ μεγάλες υλικές ζημιές και φυσικά πολυάριθμες ανθρώπινες απώλειες, μεταξύ των οποίων ήταν και ένας μεγάλος αριθμός ομοίων. Μάλιστα εκείνη την χρονική στιγμή οι Μεσσήνιοι είλωτες, μέσα στην γενικότερη κατάσταση χάους και θρήνου που επικρατούσε λόγω του καταστρεπτικού σεισμού, άδραξαν την ευκαιρία και επαναστάτησαν κατά των Σπαρτιατών δυναστών τους, προκαλώντας έτσι τον 3ο Μεσσηνιακό πόλεμο ο οποίος κατά τον Θουκιδίδη διήρκισε 10 χρόνια. Είναι βέβαιο πως αυτός ο δεκαετής ανταρτοπόλεμος όπως εξελίχθηκε τελικά προκάλεσε επιπλέον απώλειες στους ομοίους. Ένας άλλος λόγος που συνέβαλε στην δραστική μείωση του αριθμού των ομοίων σχετίζεται με οικονομοκοινωνικά αίτια. Κάθε Σπαρτιάτης πολίτης (όμοιος δηλαδή) ήταν υποχρεωμένος να συνισφέρει τακτικά ένα χρηματικό ποσό για τα λεγόμενα "κοινά συσσίτια" δηλαδή κοινά γεύματα για όλους τους ομοίους. Όμως πολλοί Σπαρτιάτες επειδή βρίσκονταν σε δεινή οικονομική κατάσταση, είτε επειδή έχασαν τις γαίες τους λόγω χρεών είτε για οποιοδήποτε άλλο λόγο, δεν μπορούσαν από κάποια στιγμή και μετά να δίνουν αυτό το χρηματικό ποσό. Η ασυνέπεια τους σε αυτή την υποχρέωση είχε ως αποτέλεσμα να χάσουν αυτομάτως την ιδιότητα του ομοίου, δηλαδή του πολίτη με πλήρη πολιτικά δικαιώματα και να υποπέσουν στην τάξη των υπομειώνων. Ο αριθμός των υπομειώνων αυξανόταν συνεχώς με αποτέλεσμα την σταδιακή διάρρηξη του κοινωνικού ιστού της Σπάρτης, με την συγκέντρωση των γαιών και συνεπώς του πλούτου σε ένα πολύ μικρό αριθμό ομοίων. Αυτό φυσικά επέφερε την παρακμή της Λακεδαίμονος καθώς όλο και περισσότεροι κάτικοί της δυσανασχετούσαν με την υφιστάμενη κατάσταση σε τέτοιο σημείο μάλιστα ώστε να αρνούνται να πάρουν ακόμη και τα όπλα για την υπεράσπιση της Σπάρτης από τους εχθρούς της.


Tην περίοδο της ακμής της Σπάρτης (8ος - τέλη 5ου, αρχή 4ου αιώνα π.Χ.), η νύμφη του Ευρώτα μπορούσε να παρατάξει μια φάλαγγα περίπου 6000 οπλιτών ομοίων ενώ κατά την εισβολή των Βοιωτών στην Πελοπόννησο με επικεφαλής των Επαμεινώνδα το 370 π.Χ. οι όμοιοι ήταν λιγότεροι από χίλιοι, περίπου 600 άτομα, καθώς στη μάχη των Λεύκτρων τον προηγούμενο χρόνο όπου και συνετρίβησαν οι Σπαρτιάτες από τους Θηβαίους, έχασαν 400 ομοίους που υπολογίζεται πως ήταν περίπου το 40% των πολιτών με πλήρη πολιτικά δικαιώματα την εποχή εκείνη! Ένας βασηλιάς της Σπάρτης, ο Άγης Δ' το 245 π.Χ. επιχείρησε μέσω αναδιανομής της γης και παροχής πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων και σε μη ομοίους να επαναφέρει την Σπάρτη στην πρωτήτερη κατάσταση ισχύος της, αλλά η προσπαθεία του δεν τελεσφόρισε, απέτυχε, καθώς βρήκε μπροστά της το εμπόδιο των ολίγων ομοίων που είχαν συγκεντρώσει στα χέρια τους όλο τον πλούτο και λυμαίνονταν την εξουσία στην επικράτεια της Λακεδαίμονος. Προσπάθεια για την ανάκαμψη της Σπάρτης με βίαια όμως μέσα, έκανε λίγο αργότερα ο βασηλιάς Κλεομένης Β' αλλά και η δική του προσπάθεια απέτυχε (222 π.Χ.).

Οι περίοικοι ήταν κάτοικοι της Λακεδαίμονος (Λάκωνες) με περιορισμένα όμως πολιτικά διακαιώματα, που ασχολούνταν με το εμπορίο, την αγγειοπλαστική και άλλα επαγγέλματα της εποχής. Οι περίοικοι επιστρατεύονταν ώστε να συμμετάσχουν σε πολεμικές επιχειρήσεις των Σπαρτιατών. Βέβαια δεν είχαν περάσει από την στρατιωτική εκπαίδευση των ομοίων, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως δεν ήταν καλοί πολεμιστές. Δεν είναι λίγες οι αρχαίες πηγές οι οποίες εξυμνούν τον ηρωισμό αρκετών περιοίκων οπλιτών του σπαρτιατικού στρατού. Άλλωστε η ταυτόχρονη συμμετοχή ομοίων και περιοίκων οπλιτών στην σπαρτιατική φάλαγγα είχε ως αποτέλεσμα οι δεύτεροι να εμπνέονται απο τον ηρωισμό, την πειθαρχία και την άφθαστη πολεμική ικανότητα των πρώτων. Την περίοδο των Μηδικών (περσικοί πόλεμοι 490 - 479π.Χ.) ο αριθμός των περιοίκων και των ομοίων οπλιτών υπολογίζεται πως ήταν ο ίδιος, δηλαδή περίπου 5000 -6000 οπλίτες από κάθε πλευρά, αργότερα όμως οι περίοικοι οπλίτες ήταν ολοένα και περισσότεροι λόγω της μείωσης του αριθμού των ομοίων για λόγους που προαναφέρθηκαν παραπάνω.


Οι είλωτες, δεν είχαν κανένα πολιτικό δικαίωμα, ήταν δούλοι. Κατά κύριο λόγο καλλιεργούσαν τη γη για λογαριασμό των Σπαρτιατών. Διακρίνονταν στους Μεσσήνιους είλωτες και στους Λάκωνες είλωτες. Οι Μεσσήνιοι υποτάχθηκαν στους Σπαρτιάτες μετά από σκληρούς αγώνες κατά τον Α' Μεσσηνιακό πόλεμο (743 π.Χ.). Εξεγέρθησαν το 685 π.Χ. (Β' Μεσσηνιακός πόλεμος) με αρχηγό τον Μεσσήνιο Αριστομένη, αλλά απέτυχαν να απελευθερωθούν ενώ κατά τον Γ' Μεσσηνιακό πόλεμο το 464 π.Χ. μετά τον καταστρεπτικό σεισμό εξεγέρθησαν για τρίτη και τελευταία φορά δίχως όμως και πάλι επιτυχία. Οι Μεσσήνιοι είλωτες ποτέ λογικά δεν πρέπει να πολέμισαν ως οπλίτες ή ακόμη και ως ψιλοί στο πλευρό των Σπαρτιατών αν και ο Ηρόδοτος αναφέρει πως στην μάχη των Πλαταιών (479 π.Χ.) οι 5000 όμοιοι οπλίτες συνοδεύονταν από 35000 (!!) προφανώς ψιλούς (ελαφρά οπλισμένοι) είλωτες μεταξύ των οποίων ήταν φυσικά και Μεσσήνιοι (πέρα από τους Λάκωνες). Η εκδοχή του Ηροδότου είναι σίγουρα ένα μεγάλο αίνιγμα. Από την άλλη λογικότερο φαίνεται οι Μεσσήνιοι είλωτες να εκτελούσαν χρέη αχθοφόρων και βοηθών των οπλιτών μεταφέροντας εφόδια κάτι εξαιρετικά σύνηθες για την εποχή, με κάθε οπλίτη να συνοδεύεται τουλάχιστον από έναν αχθοφόρο. Από την άλλη οι Λάκωνες είλωτες αν και αρχικά και αυτοί δεν συμμετείχαν στον σπαρτιατικό στρατό, αργότερα λόγω της μεγάλης λειψανδρίας άρχισαν να επιστρατεύονται. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις των Βρασιδείων και των Νεοδαμώδων. Οι Βρασίδειοι ήταν Λάκωνες είλωτες, 700 στον αριθμό, που συνόδευσαν τον Βρασίδα στην εκστρατεία των Σπαρτιατών στην Μακεδονία (424/3 π.Χ.). Οι Βρασίδειοι ήταν εξοπλισμένοι με έξοδα της σπαρτιατικής πολιτείας και σε όσους γυρνούσαν ζωντανοί πίσω θα τους δίδονταν ελευθερία (όχι φυσικά πολιτικά δικαιώματα) όπως και έγινε.

Οι Νεοδαμώδεις (νέος + δάμος, η δωρική λέξη για το "δήμος", δηλαδή "νέοι πολίτες") ήταν μια περίπτωση ανάλογη των Βρασιδείων, δηλαδή Λακώνων ειλώτων που εξοπλίστηκαν με έξοδα της σπαρτιατικής πολιτείας για να συμμετάσχουν σε πολεμικής επιχειρήσεις της Σπάρτης, με την υπόσχεση να τους δωθεί η ελευθερία αλλά και γή στα σύνορα της Λακεδαίμονος με την Ηλεία. Μάλιστα την εποχή της εισβολής των Βοιωτών στην Πελοπόννησο και στην Λακωνία το 370 π.Χ. ο σπαρτιατικός στρατός επιστράτευσε 6000 Λάκωνες είλωτες, μάλιστα ήδη από τα τέλη του πελοποννησιακού πολέμου (431 - 404 π.Χ.) δεν ήταν ασυνήθιστο σπαρτιατικοί στρατοί να αποτελούνται σχεδόν μόνο απο μισθοφόρους και είλωτες υπό την αρχηγία Σπαρτιάτη αξιωματικού, με τους όμοιους οπλίτες να αποτελούν πολύ μικρή μειοψηφεία. Οι Σπαρτιάτες είχαν συγκροτήσει τους Βρασιδείους και Νεοδαμώδεις σε δύο λόχους που συμμετείχαν στην δεύτερη μάχη της Μαντίνειας το 370 π.Χ. όπου και οι Σπαρτιάτες ξαναητήθικαν από τους Θηβαίους, μάχη στην οποία ο ιδιοφυής Επαμεινώνδας σκοτώθηκε. Αργότερα όμως (κυρίως 3ος αιων π.Χ. και μετά) απουσιάζει καθέ αναφορά στους Βρασιδείους και στους Νεοδαμώδεις.