Το Ιερό Δαχτυλίδι της Σπαρτης

 Το Ιερό Δαχτυλίδι: Μερικά λιγότερο γνωστά ιερά γύρω από τη Σπάρτη

 Θεοί και Τόποι 
 
 ο κείμενο αυτό παρουσιάζουμε μερικά υπαίθρια ιερά που είναι σε μεγάλο βαθμό άγνωστα. Βρίσκονται ανατολικά της Σπάρτης, κοντά στο χωριό Χρύσαφα και τους λόφους γύρω από αυτό. Αυτά τα ιερά αποτελούν έναν «ιερό δαχτυλίδι»  που περιβάλλει το σύγχρονο χωριό.

Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της περιοχής έχει ερευνηθεί σχολαστικά από την Έρευνα Λακωνίας (Laconian Survey) από τη μία πλευρά. Η έρευνα Λακωνίας (1983-1989) ήταν μια Ολλανδο-Αγγλική συνεργασία υπό τη διεύθυνση των W.G. Cavanagh και του J.H. Crouwel. Στη διάρκειά της ερευνήθηκε  έκταση 75 τετραγωνικών χιλιομέτρων ανατολικά της Σπάρτης και υπήρξαν πάνω από 400 θέσεις στις οποίες  βρέθηκαν ενδιαφέροντα ευρήματα.

Η συναρπαστική περιοχή της Χρύσαφας επιλέχθηκε από την αγγλική Έρευνα «… γιατί ήλπιζαν να βρουν σημαντικές περιοχές

και βρήκαν μεγάλες περιοχές όχι μόνο των αρχαϊκών περιόδων, αλλά και της προϊστορικής και μετα-ρωμαϊκή εποχής».
Κατ ‘ αρχάς, θα εξετάσουμε την ετυμολογική ερμηνεία του ονόματος του κάθε τόπου. Τα περισσότερα από αυτά αφορούν την αρχαϊκή περίοδο και μερικά ανήκουν στη Βυζαντινή εποχή. Στη συνέχεια, θα παρουσιάσουμε κάθε τοποθεσία με λεπτομέρεια.

Θα ξεκινήσουμε με την ετυμολογία των λέξεων «μυστικό» και «ιερό». Και οι δύο αυτές λέξεις έχουν σχέση με τη φράση στα ελληνικά «εις άκρον», σημαίνει δηλαδή  να βάλει κανείς κάτι στην άκρη. Αυτό που έχει βάλει στην άκρη είναι ταυτόχρονα μυστικό και ιερό. Έτσι, φυσικά, πολλά ιερά, τόποι λατρείας και θρησκευτικά κτίρια βρίσκονται στην κορυφή των λόφων που είναι το άκρον. Οι άκρες των πόλεων ή του ορίζοντα κυριολεκτικά καθορίζουν τα όρια της περιοχής. Σκεφτείτε για παράδειγμα τη λέξη ακρόπολη.

Είναι αλήθεια, βέβαια, ότι όχι μόνο βουνοκορφές, αλλά και σπήλαια, ποτάμια και λίμνες, εμφανίζονται ως τόποι λατρείας σε πολλούς πολιτισμούς σε όλο τον κόσμο. Η Μυθολογία είναι γεμάτη από τέτοιες κατοικίες για τους θεούς και άλλα υπερφυσικά πλάσματα. Θα παρουσιάσουμε μερικά μόνο από τα μεγάλα ιερά εδώ, ελπίζοντας ότι θα είμαστε σε θέση να παρουσιάσουμε τα υπόλοιπα στο μέλλον.

Δίας Μεσσαπεύς

Είναι η πρώτη θέση που παρουσιάζουμε και επίσης είναι το πρώτο υπαίθριο ιερό που θα συναντήσει κατά την έξοδο από την αστική περιοχή της Σπάρτης κάποιος που ταξιδεύει ανατολικά, προς Πάρνωνα. Αντιθέτως, είναι η τελευταία θέση κατά την έξοδο από την περιοχή της Χρύσαφας.

Ο  R.W.V. Catling γράφει σχετικά με αυτό το ιερό:

«Η περιοχή ήταν σε κακή κατάσταση διατήρησης. Ο ναός αποτελούνταν από ένα μακρόστενο κτίριο με εσωτερική κιονοστοιχία και κατασκευάστηκε με αργολιθοδομή, έχοντας κατά πάσα πιθανότητα ανωδομή από πλίνθους, στεγασμένη με τον κανονικό λακωνικό τρόπο. Χτίστηκε ή τουλάχιστον ουσιαστικά τροποποιήθηκε κατά το πρώτο μισό του έκτου αιώνα. Η παρουσία πήλινων ειδωλίων, μερικά από τα οποία παριστάνουν γυναίκες  προφανώς εγκύους, σημαίνει έντονα ότι η γονιμότητα ανθρώπων και ζώων ήταν το κύριο μέλημα της λατρείας. Φαίνεται να έχει εγκαταλειφθεί κατά την Ελληνιστική περίοδο, μόνο για να αντιμετωπίσει μια αναβίωση αργά κατά τον τρίτο και τέταρτο αιώνα μ.Χ.».
Μπορούμε να φανταστούμε ένα αρχαϊκό ιερό αφιερωμένο στον Δία Mεσσαπέα, με το επίθετο  αυτό να έχει την έννοια τόπου μεταξύ υδάτινων στοιχείων. Το κτίριο πραγματικά βρισκόταν μεταξύ του ποταμού της  Κελεφίνας στα βόρεια και του μικρού φαραγγιού της Τσακώνας στη νότια πλευρά. Εναλλακτικά, θα μπορούσε να σημαίνει Μέτωπο, όπως πράγματι είναι, αν κάποιος φανταστεί τον προβάλλοντα χώρο να είναι ένα πρόσωπο.

Νότια της Σπάρτης υπάρχει άλλος Mεσσαπέας, ενώ υπάρχει Mεσσαπέας  στο Τηγάνι στην περιοχή της Μάνης και στη συνέχεια ο Ματαπάς, η άλλη ονομασία του ακρωτηρίου Ταίναρου, στο πιο απομακρυσμένο άκρο της Λακωνίας.

Όπως συμβαίνει συχνά, ο αρχαίος ναός μετά από αιώνες αντικαταστάθηκε από μια χριστιανική εκκλησία. Φαίνεται ότι κανείς δεν μπορεί να αντισταθεί στην έλξη του τόπου. Έτσι, κοντά στο σημείο όπου ο ναός θα πρέπει να έστεκε, βρίσκουμε το ερειπωμένο εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου. Θα πρέπει να αναφέρουμε το ιστορικό όνομα Κρεββατάς γραμμένο σε έναν τοίχο με το χέρι. Επίσης, την υπέροχη θέα, καθώς και την άμεση θέα του Μεγάλου Ιερού στα Μενελάια. Προς τα νότια, θα μπορούσε κανείς να φανταστεί την τοποθεσία όπου πιθανώς βρισκόταν ένας κλασικός ναός.

Το σπήλαιο Τσακώνα

Το σπήλαιο, που βρίσκεται στους πρόποδες του λόφου Mεσσαπέα, και ονομάζεται Τσακώνα, είναι επίσης ένα άλλο όνομα από την αρχαιότητα. Σημαίνει διαγώνια, δηλαδή σπηλιά. Όπως έχω γράψει και αλλού η περιοχή της Τσακωνιάς είναι γεμάτη σπηλιές.

Προβατόμαντρα

Καθώς οδηγούμε ανατολικά για περίπου ένα χιλιόμετρο, κοντά στον κεντρικό δρόμο, στα δεξιά βρίσκουμε τα ίχνη ενός πιθανού χώρου λατρείας. Αυτό που μας κάνει να πιστεύουμε ότι ο χώρος δεν είναι χώρος κατοίκησης είναι το γεγονός ότι δεν υπάρχει πιθανότητα να είχε κατασκευαστεί εδώ κατοικία εξαιτίας των καιρικών συνθηκών. Θα είχε πολύ κρύο και κατά τη διάρκεια του χειμώνα φυσάει δυνατός βοριάς. Το σκεπτικό για την ταυτότητα του ιερού αυτού τόπου ενισχύεται από την πανοραμική θέα η οποία προσφέρεται από τους γύρω λόφους στην περιοχή.

Νεραϊδάλωνας

Έτσι ονομάζεται η περιοχή όπου βρέθηκε ένα μικρό ιερό από τα τέλη της αρχαϊκής εποχής-πρώιμων κλασικών χρόνων. Το τοπωνύμιο αποτελείται από τη λέξη νεράιδα, μια νεράιδα, ειδικά μια νύμφη του νερού, και άλωνα που σημαίνει αλώνι, αλλά είναι εύκολο να δούμε πώς σχετίζεται με ένα φωτοστέφανο. Ακριβώς από πάνω είναι η Σταματήρα, το Στέμμα του Όρους ή η άλως η αρχαία, όπως αναφέρεται σε βυζαντινό χρυσόβουλο.

Ακριβώς δεξιά και πιο πάνω, μπορούμε να δούμε την κορυφή του Κεραμιδίου, δηλαδή πλακιδίων, καθώς η περιοχή είναι καλυμμένη με θραύσματα από κεραμίδια. Είναι σίγουρα ένας τόπος λατρείας, αλλά βρίσκεται σε δύσκολη περιοχή για να την

προσεγγίσει κανείς και δεν έχει ερευνηθεί.

Καστόρι

Όχι πολύ μακριά από τη θέση Σωτήρα βρίσκουμε τη μικρή όαση του Καστορίου. Είναι στη μέση μιας αρχαίας διαδρομής μεταξύ της κοιλάδας του Ευρώτα και της  λεκάνης της Χρύσαφας. Εκεί, μία αέναη πηγή μετατρέπει μια μικρή κοιλάδα  σε έναν παράδεισο που μπορείτε να απολαύσετε ανά πάσα στιγμή. Αυτή η πηγή του νερού ήταν πάντα πολύτιμη, αλλά πολύ περισσότερο σε αυτή την άγονη ζώνη της Λακωνίας.

Ο Κάστωρ ήταν ένας από τους θεϊκούς δίδυμους (αδελφός του Πολυδεύκη), από  το ελληνικό «Κάστωρ» αυτός που υπερέχει. Λατρευόταν  από τις γυναίκες στην αρχαία Ελλάδα ως θεραπευτής (etymonline.com).

Κοντά στην πηγή, φαίνονται πολλά ερείπια, γεγονός που προδίδει την ύπαρξη κάποιου είδους κτιρίου. Σε απόσταση λίγων εκατοντάδων μέτρων νότια, υπάρχουν τα ερείπια ενός μικρού ναού του Αγίου Δημητρίου.

Κατά τη γνώμη μου, αυτή η πηγή είναι υποψήφια για να είναι η αρχαία πηγή της Μεσηίδος η οποία  αναφέρεται  όχι μόνο από τον Παυσανία, αλλά και από τον Όμηρο. Δεδομένου ότι τα δύο ιερά των Διοσκούρων, του Κάστορος και του Πολυδεύκη, δεν έχουν βρεθεί, κάνουμε την υπόθεση ότι ίσως το πρώτο ήταν εδώ και το δεύτερο κοντά στην πηγή του Αγίου Γεωργίου, λίγα χιλιόμετρα ανατολικά από εδώ.

Άγιος Γεώργιος

Βρίσκεται στο  ίδιο ρεύμα που ρέει νότια και μετά από περίπου 2 χιλιόμετρα φτάνει στη θέση Πολυζεύγια, όπου υπήρχε, ενδεχομένως, ένα ιερό αφιερωμένο στον Πολυδεύκη. 

Σε αυτή την περίπτωση, θα μπορούσε η κρήνη να ταυτιστεί με την πηγή Πολυδεύκα η οποία αναφέρεται από τον Παυσανία;

Κούνος

Το τοπωνύμιο έχει δωρική προέλευση και σημαίνει κώνος. Πράγματι είναι ένα κωνικός λόφος που δεσπόζει της περιοχής.

Και μόνο το γεγονός ότι η λέξη Κούνος προφέρεται σήμερα όπως πριν από χιλιάδες χρόνια, αποδεικνύει τη συνέχεια της κατοχής της περιοχής μέσα στο χρόνο. Υποθέτω ότι στην αρχαιότητα, θα υπήρχε ένα ιερό στην κορυφή. Η  Έρευνα Λακωνίας δεν πραγματοποίησε ανασκαφές στην περιοχή.

Φαγιάς

Φαγιάς είναι το όνομα ενός βουνού μεταξύ Χρύσαφας και Κεφαλά. Είναι ένας από τους πιο εμφανείς λόφους στο κέντρο της Λακωνίας με ανεμπόδιστη θέα προς κάθε κατεύθυνση. Η ταύτισή του ως ιερού βασίζεται εν μέρει στην επιβλητική τοποθεσία του, αλλά και στην ανακάλυψη ενός μεγάλου τμήματος αρχαϊκής-πρώιμης εποχής, κλασικής στήλης σε χρώμα μπλε-γκρι από τοπικό ασβεστόλιθο που βρέθηκε στην κορυφή του λόφου.

Το όνομα του τόπου είναι δωρικό. Στην αρχαιότητα η περιοχή ονομαζόταν Φάγεια Όρη. Ο Δικαίος Βαγιακάκος, εμπειρογνώμονας στην ερμηνεία των τοπωνυμίων στη Λακωνία, ανέφερε σε μια μελέτη ότι η λέξη φαγός σημαίνει στη δωρική διάλεκτο βελανιδιά.

Η κορυφή του βουνού έχει υψόμετρο 561 μέτρα. Μέχρι πριν από 20 χρόνια, υπήρχε ένα μεγάλο δέντρο (Δρυς) δίπλα στην κορυφή. Δυστυχώς, αυτό το ιερό δέντρο καταστράφηκε από κεραυνό.

Επίλογος

Αποδεικνύεται ότι η ύπαιθρος και ειδικά η περιοχή γύρω από τα σημαντικά αστικά κέντρα όπως η Σπάρτη, είναι στεφανωμένη με ιερούς τόπους οι οποίοι συνδέονται με την πόλη λειτουργώντας ταυτόχρονα ως επέκταση και όριο γύρω της. Κατά συνέπεια, αποτελούν ένα ιερό δαχτυλίδι που καθαγιάζει το τοπίο.
Με αυτόν τον τρόπο, η άγρια ​​και απειλητική φύση μετατρέπεται σε έναν οικείο και προσιτό χώρο.

Γιάννης Λαμπρινάκος

Δρ Αγγλικής Φιλολογίας

Πηγή:http://www.archaiologia.gr